Jonathan Holslag: Rol van Europa in de wereld nog lang niet uitgespeeld

Wie de jonge hoogleraar vraagt naar wat hem zorgen baart als hij naar de wereld kijkt, kan rekenen op een verhaal waarin veranderende structuren centraal staan en niet zozeer plotselinge gebeurtenissen als bomexplosies en terreur.

„Een verschuiving van de machtsbalans in de wereld” is het eerste wat Holslag noemt als ingrijpende trend in de wereld. „Wég van het Westen, van Europa en de Verenigde Staten, naar een aantal opkomende mogendheden, met China als koploper.” Het leidt volgens hem tot nervositeit en onzekerheid onder burgers in het Westen. „En omdat China machtiger wordt, gaat ook Rusland zich assertiever opstellen richting het Westen. Het kan in het Oosten immers aanhaken bij China. Zodra er meer Russisch gas naar China gaat, zijn de Russen minder gevoelig voor sancties vanuit het Westen.”

Van die machtsverschuiving weg van Europa profiteren ook regionale mogendheden als Saudi-Arabië en in mindere mate Turkije, vult Holslag aan. „Ook die gaan nadrukkelijker hun regionale belangen doordrukken en een eigen invloedssfeer creëren, waarbij die van het Westen wordt teruggeduwd.”

In welke zin worden we in Europa zwakker?

„Een ontwikkeling die hier voor spanningen zorgt, is het afnemen van het soortelijk gewicht van de economische groei. Van een nieuwe depressie is dan wel geen sprake, maar de groei vertaalt zich minder in kwaliteitsvolle banen en in koopkracht. We moeten veel harder groeien om die niveaus te bereiken die we in het verleden hadden en daardoor wordt ook de concurrentie tussen landen scherper.”

Holslag wijst op Nederland, waar weliswaar sprake is van herstel van de arbeidsmarkt, maar waar de kwaliteit van de banen matig is. „Het werk met het meeste welbevinden zit in de publieke sector. De cake groeit weer, maar het is een sponsachtige cake met veel lucht erin.”

Een andere trend die Holslag bezorgd maakt, is wat hij de „crisis van de mens, van het individu” noemt. „Als gevolg van de geschetste economische ontwikkeling hebben mensen het gevoel dat ze weg gemarginaliseerd worden, nauwelijks in staat om een leven in waardigheid te leiden. Werk biedt mensen minder kans om creatief bezig te zijn. Ze hebben het gevoel los geslagen te zijn omdat er geen sociale binding meer is. Dat maakt mensen rusteloos.”

Nog een trend: de groeiende kloof tussen enerzijds een enorme nood aan minerale grondstoffen, aan landbouwgrond en aan water in tal van landen in de wereld en anderzijds het gebrek aan technologische oplossingen daarvoor.

Wat zijn de gevolgen van al deze ontwikkelingen voor de internationale verhoudingen?

„Allereerst de terugkeer van harde agressieve machtspolitiek. Zo zijn de Chinezen met hun Zijderoute bezig om buitenlandse markten open te breken, maar ook het economisch beleid van de Amerikaanse president Donald Trump komt neer op een ouderwetse vorm van protectionisme. Ook in Europa zie je landen nadrukkelijk interveniëren in hun economie met belastingverlagingen en subsidies. De globalisering zit compleet in het defensief en dat zorgt voor een reëel gevaar van handelsoorlogen.”

Een ander gevolg is de opkomst van instabiele staten. „Landen worden wispelturig door nationalisme, dat weer wordt gevoed door die economische onzekerheid.”

Militaire spanningen in de wereld worden door dit alles groter en ontwrichtender, voorspelt Holslag. „De machtsbelangen van de VS worden ondermijnd en dat valt ook nog eens samen met economische onzekerheid. Militaire machtspolitiek in de context van opkomend nationalisme maakt die politiek nóg onvoorspelbaarder en complexer. Kijk naar het beleid van Trump ten aanzien van Rusland en China. Nu de VS meer en meer in het defensief geraken als gevolg van een assertiever China en Rusland, probeert Trump terug te vechten, maar hij doet dat op een dusdanig gespierde en agressieve manier dat het risico op incidenten toeneemt. Mijn inschatting is dat, zoals de dingen zich nu ontwikkelen, de wereld nog complexer en gewelddadiger zal worden.”

Waar moeten wij als Europeanen op letten?

„Europa krijgt vooral met de gevolgen van de dreigende chaos in sub-Sahara Afrika te maken. Bevolkingsgroei, werkloosheid maar ook de verwoestende gevolgen van de opwarming van de aarde zullen tot een enorme migratiedruk richting het noorden leiden, waarmee eerst Noord-Afrikaanse landen worden geconfronteerd, maar vervolgens ook Zuid-Europa en Europa als geheel.”

Intussen zijn dit niet de zorgen waarmee de gemiddelde Nederlander zit als die de krant leest. Die heeft het over terreuraanslagen, Islamitische Staat en de vluchtelingenproblematiek.

„Ik begrijp dat mensen zich over dit soort dreigingen zorgen maken, maar voor mij zijn het symptomen van veel grotere problemen. De bootjes die nu de Middellandse Zee oversteken zijn nog maar de voorbode van een veel grotere migratie richting Europa als er in Afrika niet meer stabiliteit komt.”

De terreurdreiging door Islamitische Staat (IS) is voor Holslag een gevolg van de verzwakking van de VS als supermacht, „die de afgelopen jaren duidelijk minder weerwerk hebben geboden aan dit soort bedreigingen.”

Wordt er in Europa adequaat gereageerd op de bedreigingen die u noemt?

„Veel te weinig. De kloof tussen de uitdagingen en de oplossingen blijft daardoor groeien. Veel Europese landen munten uit in kortzichtigheid als het gaat om een strategie. Ze kiezen voor dom protectionisme of voor een naïeve inschikkelijke houding jegens de VS zodra Trump ons even de les komt lezen. Ik zie daartegenover weinig zelfstandige reflectie.”

Een andere reactie is populisme en euroscepsis (weg met de EU). „Populisten als Geert Wilders manifesteren zich als redder van het vaderland, maar ze bakken tegelijkertijd zoete broodjes bij leiders als Trump en Poetin, terwijl die juist als doel hebben Europese landen te verzwakken en –in het geval van Poetin– in hun invloedssfeer te krijgen.” Holslag noemt het „heel kortzichtig, naïef en zorgwekkend, dat zo veel Nederlanders daar intrappen. Wie echt een patriot wil zijn, die probeert op eigen kracht zijn land te verbeteren en te versterken.”

Wat is het juiste antwoord?

„Europa moet een nieuw economisch groeimodel ontwikkelen dat afrekent met de schaduwkanten van de huidige globalisering van de economie. We hebben nu te maken met hyperglobalisering, die gepaard gaat met onvoorstelbaar veel kosten. Om één ding te noemen: al die containerschepen die dag en nacht opstomen van en naar Rotterdam, stoten ongekend veel vervuilende stoffen uit.

Globalisering moeten we niet afschaffen, maar verbeteren in de richting van groene globalisering. Laat die containerschepen betalen voor wat ze vervuilen. Dat zal er ook voor zorgen dat het verplaatsen van industrie naar China minder aantrekkelijk wordt.”

Dat riekt toch weer naar protectionisme à la Trump.

„Trump gaat voor protectionisme zonder meer. Hij wil bestaande industrie binnen de grenzen houden of terughalen. Wat ik bepleit is positief patriottisme: iets beters neerzetten waarop we trots kunnen zijn. Dingen weer zelf maken en wel zo dat het milieu van onze kinderen en kleinkinderen niet kapot gaat.”

Holslag hamert erop dat wat hem betreft dit het kernthema is: welke wereld willen we onze kinderen nalaten? „Is dat een wereld die veilig is, met een schoon leefmilieu, en waar een waardig, creatief en veelzijdig leven wordt gekoesterd?”

Kunt u wat concreter worden over dat positieve patriottisme?

„Dan heb ik het over een economie die kansrijk is. Waarbij we in elke Nederlandse stad producten maken op een duurzame manier, zonder bang te zijn weggeconcurreerd te worden door import van Chinese dump.

Geef Nederlanders de kans om te werken op de plek waar ze wonen, zodat ze minder tijd kwijt zijn aan heen en weer gependel en meer bij hun zorgbehoevende familie kunnen zijn. Dan bouw je aan een economie die de kwaliteit van leven niet ondermijnt, maar juist versterkt.”

Van het sluiten van deuren en ramen is geen sprake, benadrukt de Belgische hoogleraar. „Als wij Europeanen erin slagen een duurzaam groeimodel te ontwikkelen, dan kunnen we andere landen helpen in zo’n zelfde richting te ontwikkelen, door onze kennis met hen te delen, bijvoorbeeld over hoe je duurzaam landbouw bedrijft. Op die manier help je mee die verwachte massamigratie uit Afrika in te perken.”

Wat is er allemaal nodig om het die kant op te laten gaan?

„Dan kom je allereerst bij machtspolitiek uit. Een beleid dat dumping van goedkope, maar vervuilende producten afstraft. Nu wordt dat nog beloond en aantrekkelijk gemaakt, terwijl de Nederlandse productie die duurzaam wil werken, wordt afgestraft. Ik zeg: stop met die discriminatie van de eigen industrie en leg strenge regels voor duurzaam produceren ook op aan buitenlandse bedrijven.”

Het vereist ook een ander investeringsbeleid, vult Holslag aan. „Dat is een beleid dat maakt dat we ons niet langer binden aan geld uit opkomende landen als China, de golfstaten en Rusland. Daarmee voorkom je dat je jezelf op de lange termijn laat gijzelen door die landen.”

Verder adviseert Holslag Europa om zich meer te concentreren op zijn directe omgeving, in plaats van wereldwijde ambities te koesteren. „Richt je op de honderden miljoenen in Noord-Afrika en op de ontwrichting en armoede aan de oostelijke grenzen van Europa.

Het lijkt nu wel alsof deze regio’s minder potentieel hebben dan het China van de jaren 70, toen we met onze bedrijven en investeringen daar neerstreken en meehielpen aan een ongekende economische opmars. Maar het China van toen kende ook een corrupte samenleving. Wat we daar hebben gedaan, moet herhaald worden in landen in de directe omgeving van Europa.”

Nog iets wat nodig is, volgens Holslag: investeer stevig in harde militaire macht. „Heb je die niet, dan kun je samenwerking met andere landen niet beïnvloeden. Stop die extra soldaten niet in kazernes, maar stationeer ze aan de buitengrenzen, in de Baltische staten en rond de Middellandse Zee. Dat is voor mij nog altijd de essentie van machtspolitiek: het verbinden van idealen bij de inzet van militaire middelen.”

„Machtspolitiek is redelijk eenvoudig, want het draait om hoe je op een bepaalde uitdaging reageert en met welke middelen. Maar je mag daarbij je grote doelen nooit uit het oog verliezen. Machtspolitiek zonder doel leidt immers tot opportunisme en willekeur en dat is gevaarlijk.”

U klinkt idealistisch. Hoe reëel zijn uw ideeën?

„Het lanceren van een nieuwe industriële revolutie –die van duurzame productie– ís geen geitenwollensokkenverhaal meer, maar keiharde geopolitiek. Want als we er niet in slagen woestijnvorming en de verstoring van regenval in Afrika tegen te gaan, wacht ons een tsunami van massamigratie.”

„Er zullen er altijd zijn die dit alles naïef idealistisch vinden, maar ik zie het als pure noodzaak. Er is geen andere manier om ons te wapenen tegen de ongelofelijke krachten die zich rondom ons opbouwen en Europa bedreigen.”

Valt er überhaupt iets te willen voor het oude, verzwakte Europa?

„Zeker wel! We zijn hier met 500 miljoen mensen en nog altijd vormen we de grootste markt ter wereld. En: we hebben alles in huis om het ook deze eeuw te maken: verbeeldingszin, creativiteit, diversiteit, diepte aan verleden – allemaal dingen die je alleen in Europa vindt. Als er één regio is die een fundamentele maatschappelijke revolutie kan bewerkstelligen dan is dat Europa.

China en de Verenigde Staten hebben als voordeel dat ze sterk en solide zijn als staten en naties. Hun nadeel is echter dat ze vaak heel snel in één bepaalde richting doorschieten. Er is onvoldoende ruimte voor twijfel, voor concurrentie van ideeën, om uiteindelijk tot een synthese te komen. Die dialectiek kent Europa veel meer. Zulke processen zijn vaak moeizaam en kwetsbaar, maar ze zijn uiteindelijk wel vruchtbaar om verder te komen.”

Wie is Jonathan Holslag?

De Belg Jonathan Holslag (36) is politicoloog en Chinakenner en als hoogleraar internationale betrekkingen verbonden aan de Vrije Universiteit Brussel.

Holslags specialisatie is de opkomst van China als grootmacht en de gevolgen daarvan voor de internationale politiek. Onderzoek naar de positie van Europa in een veranderende wereldorde is een andere prioriteit in zijn werk. Verder typeert Holslag zich als een „overtuigd generalist.”

Holslag schreef een vijftal boeken, waarvan ”Onmogelijke vrede. China’s moeizame opmars in Azië” het meest recente is (uit 2015).

Verder schreef hij columns voor de Financial Times, The Wall Street Journal en de China Daily. In diverse kranten en tijdschriften levert hij opiniërende bijdragen.

Holslag is getrouwd en vader van twee dochters.

serie Blik op de wereld

Het Europese project kreunt, de terrorist dreigt, de populistische trom roffelt en de Russische beer brult. Vier perspectieven op een veranderende wereld. Deze week: dr. Jonathan Holslag uit Brussel.

Jonathan Holslag: Rol van Europa in de wereld nog lang niet uitgespeeld

Buitenland

RD.nl in uw mailbox?