Zicht op gekkekoeienziekte

De gekkekoeienziekte (bse) is in Nederland opnieuw vastgesteld. In dit artikel wordt ingegaan op verschillende vragen rond deze ziekte.

Door H. van den Berge en S. M. de Bruijn

1. Wat betekent bse?

Bse is de afkorting van ”bovine spongiform encephalopathy”. Dit is de Engelse aanduiding voor een hersenaandoening bij runderen die sponsachtige holten in de hersenen veroorzaakt. De gevolgen hiervan zijn gedragsveranderingen en bewegingsstoornissen. Bse is een nog betrekkelijk jonge ziekte. In 1986 werd bse voor het eerst geconstateerd bij runderen in Groot-Brittannië. In 1997 is in Nederland het eerste bse-geval geconstateerd. In totaal zijn er in Nederland tot op heden zeven gevallen geweest.

2. Hoe ontstaat bse?

De veroorzaker van bse is een zogenaamd prion, de verminkte vorm van een eiwit dat normaal in de hersenen van runderen voorkomt. Kadavers en slachtafval van koeien worden verwerkt tot diermeel; bse kan worden overgedragen doordat prionen uit de hersenen van zieke koeien via het diermeel in het veevoer van runderen terechtkomen. Tot 1989 was diermeel inderdaad onderdeel van veevoer. Daarnaast is het mogelijk dat een koe de ziekte overbrengt op haar kalf. Ook kan bse spontaan ontstaan.

3. Wat zijn prionen?

Iedereen kent bacterieziekten –zoals salmonella, tetanus en difterie– en virusziekten –zoals mazelen, verkoudheid en polio– maar van prionen had vijf jaar geleden nog bijna niemand gehoord. Inmiddels is duidelijk dat deze zelfde prionen via het eten van besmet rundvlees de oorzaak zijn van een variant van de dodelijke hersenziekte Creutzfeldt-Jakob. Een prion is niet een zelfstandig 'diertje' zoals een bacterie, of een virusdeeltje dat zich in het lichaam van een mens of dier kan vermenigvuldigen, maar het is een eiwit, zoals er in het menselijk lichaam vele duizenden voorkomen. Een eiwit bestaat uit honderden aminozuren die als een lange kralenketting aaneengeregen zijn. De manier waarop die ketting gevouwen is, bepaalt de werking van het eiwit. Het prion is de abnormale vorm van een gewoon herseneiwit, PrPC, dat op een verkeerde manier gevouwen is.

4. Waarom veroorzaakt een prion schade?

Het komt regelmatig voor dat willekeurige eiwitten op de verkeerde manier gevouwen zijn zonder dat er schade optreedt in het lichaam. Bij prionen is dat niet het geval. Dringt er eenmaal een prion binnen in het lichaam van een koe, dan volgt er een soort kettingreactie. Het verkeerd gevouwen prion werkt als een mal waardoor elk nieuw PrPC-eiwit dat de hersenen maken, tijdens het vouwen ook de verkeerde vorm aanneemt. Zo ontstaan telkens nieuwe prionen. Hersencellen raken beschadigd en er ontstaan holtes in het hersenweefsel, zodat het er onder de microscoop als een spons uitziet.

5. Wat is de ziekte van Creutzfeldt-Jakob en wat is het verband met bse?

Creutzfeldt-Jakob is een dodelijke hersenziekte bij mensen die al lang bekend is. Patiënten met deze ziekte vertonen een snel voortschrijdende dementie, die ook het gevolg is van sponsachtige gaten in de hersenen, vanwege verkeerd gevouwen eiwitten. Enkele jaren geleden is er een nieuwe variant van Creutzfeldt-Jakob ontdekt (vCJD) die iets afwijkt van de al bekende ziekte. Het bleek dat bij deze vCJD de eiwitten precies zo gevouwen zijn als in hersenen van runderen met bse. Inmiddels is ook met andere onderzoeken aangetoond dat prionen in besmet rundvlees de oorzaak moeten zijn van vCJD. In Engeland zijn inmiddels 88 mensen aan deze ziekte overleden, in Nederland voorzover bekend nog niemand. Engelse schattingen over het aantal slachtoffers op lange termijn lopen uiteen van 150 tot 100.000 mensen.

6. Wat gebeurt er om te voorkomen dat runderen bse krijgen?

Sinds 1989 mag er in Nederland geen diermeel van herkauwers (runderen, schapen en geiten) worden verwerkt in het voer voor herkauwers. Deze maatregel is genomen omdat via dit diermeel besmetting met bse plaats kan hebben. In het voer voor runderen wordt vanaf 1994 trouwens helemaal geen dierlijk eiwit meer verwerkt. Overigens is er kritiek geweest op de controle van het diermeel, omdat niet al het veevoer in laboratoria werd onderzocht. Ook in de andere Europese landen is het gebruik van diermeel in veevoer voor herkauwers verboden. Voor de zekerheid is de al vele jaren bestaande destructiepraktijk in Nederland in 1997 in een wet vastgelegd. Kadavers en slachtafval ondergaan een sterilisatie van twintig minuten bij een temperatuur van 133 graden Celsius en een druk van 3 bar.

7. Waar komt het in Nederland aangeboden rundvlees vandaan?

De eigen productie van Nederlandse rundveebedrijven is 286.000 ton vlees. Er wordt bovendien 199.000 ton rundvlees ingevoerd, terwijl er 209.000 ton weer naar het buitenland gaat. Van de import komt het merendeel uit Duitsland en Ierland, gevolgd door België en Brazilië (ruim 75 procent van het totaal).

8. Wat gebeurt er om te voorkomen dat er besmet rundvlees in de winkel komt?

In Nederland worden uit voorzorg, zoals de Europese regelgeving voorschrijft, bij het slachten alle delen van het rund die een risico vormen voor de verspreiding van bse verwijderd en vernietigd. Dit zijn de hersenen, ogen, amandelen, kronkeldarm (ileum, een deel van de dunne darm) en het ruggenmerg. Deze delen worden verbrand en dus nergens voor gebruikt, ook niet voor frikadellen of patés. Bovendien letten de boer en de dierenarts op de gezondheid van de dieren. Bij verdachte runderen worden de hersenen onderzocht.

9. Wat gebeurt er met besmette runderen?

Komt bse voor op een bedrijf, dan worden de zieke dieren vernietigd. Ook andere dieren met een mogelijk verhoogd risico, zoals alle stalgenoten en familieleden (voorzover nog in leven), worden vernietigd.

10. Hoe groot is het risico op een bse-besmetting van Nederlandse runderen?

Uit onderzoek blijkt dat de risico's in Nederland en de meeste andere Europese landen zeer gering zijn. De afgelopen twee jaar is de verspreiding van de ziekte zeer beperkt. Bij strikte uitvoering van de overheidsmaatregelen verwachten de overheid en de rundveesector dat het risico op bse bij runderen in Nederland de komende jaren heel snel tot nul zal afnemen. Afgelopen week kritiseerde de Algemene Rekenkamer echter het Nederlandse beleid, omdat bepaalde maatregelen averechts werken.

11. Hoe groot is de kans om in Nederland door het eten van rundvlees de hersenziekte van de nieuwe vorm van Creutzfeldt-Jakob te krijgen?

Die kans lijkt uiterst gering, maar een 100 procents garantie is nooit te geven. Bij het eten van levensmiddelen blijft een 'nulrisico' onmogelijk.

12. Kunnen runderen die geen uiterlijke verschijnselen van bse hebben, toch drager zijn van bse?

Ja, bse heeft een lange incubatietijd van 2,5 tot 7 jaar (de tijd tussen besmetting en het tot uiting komen van de ziekteverschijnselen). De ziekte openbaart zich pas in de allerlaatste fase.

13. Is er een methode om bse bij levende runderen te ontdekken?

Nee, die methode bestaat nog niet. Bse wordt bij levende dieren alleen ontdekt als het dier afwijkend gedrag gaat vertonen. Wel is er een snelle bse-test waarmee tijdens het slachten bepaald kan worden of een dier de ziekte heeft. Deze test wordt steekproefsgewijs bij het slachten toegepast.

14. Kunnen melk, boter en kaas ook besmet zijn met bse?

Er is veel wetenschappelijk onderzoek naar gedaan. Tot nu toe zijn er geen aanwijzingen gevonden dat melk of melkproducten besmet kunnen zijn met bse.

15. Kan een eventuele bse-besmetting onschadelijk worden gemaakt door het vlees goed te bakken of te braden?

Nee, verhitting door bakken en braden kan een bse-besmetting niet onschadelijk maken. Prionen overleven die behandeling.