In Pisa staat bijna alles recht
Door P. J. Vergunst
De eerste aanblik overweldigt, ondanks het feit dat je van de basisschooltijd vertrouwd bent met het bestaan van de toren van Pisa. We lopen langs de doopkapel over een plateau dat herinnert aan pauselijk bezoek uit 1965, passeren de imposante dom, waarachter de klokkentoren staat. De geschiedenis en betekenis van het ooit machtige Pisa komen samen in één enkele toren.
De overheersende positie van de toren valt je op bij het zien van een simpel bordje: ”Pisa: bijna alles staat recht”. Toch is ”de scheve toren”, zoals de Pisanen zeggen, alles. Los van de kraampjes en stalletjes met torentjes van plastic, steen of snoepgoed, los van de afdruk van de toren in al het promotiemateriaal van de stad en ondanks de leuke straatjes in het centrum, de aardige boekenstalletjes en de door een lange rij van paleizen geflankeerde rivier de Arno: Pisa is de toren.
De toren is een van de onderdelen van het Campo dei Miracoli, het Plein der Wonderen. Deze naam wijst niet op het feit dat de toren als een van de zeven wereldwonderen gezien wordt, maar attendeert op de wonderschone compositie van de gebouwen op dit ruime plein. Daarvoor moeten we even naar de historie van Pisa luisteren.
Goede matrozen
De glorietijd van Pisa –nu 10 kilometer van de zee gelegen, maar ooit een bloeiende havenstad– duurde vanaf het jaar 1000, toen het feodale systeem werd afgeschaft, tot de nederlaag bij Meloria in 1284. Pisanen golden als goede matrozen en waren vaardig in de scheepsbouw. Om de heerschappij over het westelijk deel van de Middellandse Zee te behouden, hechtte Rome aan een goede verstandhouding met Pisa. In de elfde eeuw begon Pisa onder eigen vlag te varen.
Na de overwinning op de Saracenen veroverden de Pisanen Palermo: het eerste marmer voor de dom werd als krijgsbuit meegenomen. In de twaalfde eeuw, na opnieuw een eclatante overwinning op de Spaanse Moren, begint in Pisa de bouw van de kathedrale dom, van de doopkapel en de toren, terwijl korte tijd later ook de eerste stenen voor het monumentale kerkhof gelegd worden. In de strijd om de machtigste vloot en om de handel vecht Pisa in 1284 bij Meloria, en gaat ten onder. De vloot is verpletterd en veel goede burgers zijn gedood of gevangen.
De toren van Pisa zou als klokkentoren het sluitstuk worden van de bebouwing op het Plein der Wonderen, ruim buiten het centrum van de stad. De eerste steen werd op 9 augustus 1173 gelegd. Toen de tweede verdieping klaar was, begon de verzakking al. De bouwmeester wilde dat oplossen door de zuilen aan de wegzakkende kant iets hoger te maken dan de bedoeling was. Oorlogen legden de bouw van de toren in 1178 voor bijna een eeuw stil. Maar de verzakking zette door, zodat ook bij de vijfde verdieping werd geprobeerd de toren weer recht te krijgen. In 1370 werd de toren met klokken in de achtste etage voltooid. Helaas voor de bouwers, maar tot blijdschap van de toeristenindustrie: het 55,8 meter hoge bouwwerk bleef verder hellen, en staat inmiddels 5,5 meter uit het lood.
Rijken en geestelijken
Op het Plein der Wonderen genieten tal van nationaliteiten van dezelfde warme zon. Duizenden mensen, die elkaar toch niet in de weg lopen. Het plein is ruim en het grasveld om doopkapel en kathedraal is groot. Wie alles wil bezichtigen, betaalt 18.000 lire (ongeveer 20 gulden) en krijgt toegang tot de kapel, de dom, het museum en de restanten van de begraafplaatsen. Inderdaad, de toren is sinds 1990 niet meer te beklimmen!
De sluiting volgde op het instorten van de klokkentoren van Pavia in 1989, waarbij vier mensen omkwamen. De Italiaanse regering moest er niet aan denken dat de toren van Pisa, die wankeler leek, hetzelfde zou overkomen, terwijl honderden toeristen de toren beklommen. De commissie die een herstelplan voorbereidde, besloot als eerste daad de toren te sluiten.
Wat resteert van de overdekte begraafplaats, herinnert aan de geschiedenis van de stad. Daarbij hoort niet het dak, want dat kwam tijdens een brand in de laatste wereldoorlog naar beneden, waarbij veel fresco's verloren gingen. Aan de muur hangen kettingen die ooit de haven van Pisa afsloten. Op deze plaats liggen rijken en geestelijken begraven, vanaf de dertiende eeuw tot en met 1997! Ik zie het graf van de hier werkzame ingenieur Ranieri Simonelli naast dat van hoofdpriester Venturo Tarquini.
In deze koele ruimte komen nauwelijks toeristen. Heeft men liever plaatjes van de toren dan indrukken van Pisa's verleden? De wegblijvers missen ook de foto-expositie over de Amerikaanse bombardementen uit 1944 en drie immense fresco's over de overwinning van de dood –rond 1900 door grote schilders zoals Picasso en Renoir gerestaureerd–, die de brand overleefden.
Ziek, bijna dood
Evenals in het naburige Lucca kende Pisa een aparte doopkapel, een wit, rond en gedrongen gebouw. Ik stap met enige tientallen mensen tegelijk de hoofdingang binnen, die recht tegenover de hoofdingang van de kathedraal ligt. Hoeft zo niemand ongedoopt de kerk te betreden? De suppoost laat steeds een beperkt aantal toeristen toe. Als zij genoten hebben van het doopbekken, als zij de fraaie preekstoel die de geschiedenis van Christus uitbeeldt, bewonderd hebben, klinkt ineens indrukwekkend de stem van een suppoost, hoog op de galerij. Door wat toonladders te zingen, laat hij de echo horen. Hier kun je een duet vormen met je eigen echo!
Evenals in de overdekte begraafplaats komen weinig mensen in het museum der Sinopie, waar de pentekeningen die achter de zojuist bekeken of verloren gegane fresco's tevoorschijn kwamen, getoond worden. Ze zijn geschilderd in terra cotta en veelal gaver dan de fresco's.
Op weg naar de scheve toren loop ik Ranieri Favilli tegen het lijf, Italiaan op leeftijd en voorzitter van de commissie die Pisa's toren beheert. De man spreekt Duits noch Engels, maar toch begrijp ik dat hij grote zorgen over zijn troetelkind heeft. „De toren is ziek, is bijna dood. En dan zal ook het toerisme hier sterven.” Wat voor Favilli het grote probleem is? „Er zijn te veel artsen.” Na gemeld te hebben dat de laatste aardbeving in Umbrië hem geen paniek bezorgde, acht de Italiaan het gesprek voorbij.
Stalen kabels
Tot die artsen behoren niet alleen Duitsers, Belgen en Britten, maar ook Nederlanders. Zo nam het geotechnisch instituut Grondmechanica Delft in 1993 monsters van de grond onder de toren. Toen kwam de eigenlijke oorzaak van de scheefstand aan het licht: de toren staat op een prehistorische rivierbedding. Vorig jaar november startte vervolgens de operatie die de toren op de been moet houden. Aan de noordkant van de toren, recht tegenover het wegzakkende zuiden, is 600 ton lood geplaatst dat met stalen kabels aan de toren verbonden is. Dat leek een goede greep, maar toen een aanslag op het fundament een neveneffect bleek, werd besloten tot ondergrondse verzwaring van het fundament. Na 9 september 1995, zwarte zaterdag, toen de toren ineens 1,3 mm verder scheef kwam te staan door gedeeltelijke afbraak van twee ondergrondse mortellagen, heeft de toren geen terrein verloren. Als het tekort aan financiën de ingenieurs geen halt toeroept, zal de versteviging van de toren de volgende herfst afgerond moeten zijn.
Terwijl toeristen massaal rond de dom hangen, zit ik op de binnenplaats in het museum del Duome. Hier sta ik achter toren, kathedraal, doopkapel en begraafplaats. Prachtig perspectief. Een arbeider loopt met gele helm over de eerste etage van Pisa's toren. De inhoud ervan moet vol instrumenten staan. De zon schijnt fel. Een strakblauwe hemel vormt de achtergrond. Nu ik zo dichtbij ben, dringt pas goed door hoe scheef een scheve toren kan zijn. Ook de laatste aanblik van dit wereldwonder overweldigt.
