Stekelvarken 17 en
witte grafzerken
Door B. J. H. H. van Daalen
Rij aan rij staan de zerken opgesteld. Een enkele wandelaar loopt langs de graven. Het militaire ereveld Grebbeberg ademt rust. Een tegenstelling met de meidagen van 1940. Toen streden op dezelfde plek jonge mensen voor de vrijheid van Nederland. Honderden levens werden neergemaaid. Behalve het militaire ereveld is er op de berg weinig meer te vinden wat herinnert aan die tijd. Hier en daar staat nog een bunker. Op diverse plekken steken stukken gewapend beton uit de grond.
Om te voorkomen dat de strijd op de Grebbeberg wordt vergeten, stippelde de VVV Rhenen een rondwandeling uit. B. Cornielje uit Wageningen leidt de 2 uur durende tocht over het voormalige strijdtoneel. „Mijn vader heeft hier gevochten. Hij vertelde er niet zoveel over, maar deze berg doet mij toch iets. Ik kan me ergeren aan artikelen en documentaires die de strijd buitengewoon stiefmoederlijk bejegenen. Die mensen schrijven met hun kroontjespen over iets wat ze niet hebben meegemaakt. Toch heeft elke militair die hier heeft gevochten zijn eigen verhaal. Daar wordt wat te gemakkelijk overheen gewalst. De oorlogsdagen van mei hebben het leven van die soldaten beheerst. Een vrouw zei pas: „Mijn man is er nog elke dag mee bezig.””
De wandeltocht begint op de begraafplaats, boven op de Grebbeberg. We wandelen langzaam langs de graven. De zon beschijnt de witte grafstenen. Een vogeltje landt op een van de zerken. Het fluit zijn lied. De leeftijden van de gesneuvelden maken indruk: 23, 24 jaar jong, maar ook veertigers. Aangrijpend. Cornielje: „Er liggen op deze begraafplaats ruim 400 jongens. Zo'n 380 daarvan zijn hier gesneuveld. Anderen zijn op uitdrukkelijk verzoek van nabestaanden herbegraven op dit ereveld.”
Zwakke plek
Volgens Cornielje vormde de Grebbeberg een belangrijk gedeelte van de verdediging van Nederland. „Het was een onderdeel van de Grebbelinie. Om de linie te versterken, zetten de militairen stukken land onder water. Bij de Grebbeberg was dat onmogelijk. Het was dan ook de zwakke plek in de verdediging. De Duitsers hadden het daarom op deze stelling voorzien.”
In de vroege ochtend van 10 mei 1940 viel het Duitse leger Nederland binnen. Een deel zou volgens de planning nog de eerste aanvalsdag de Grebbeberg nemen en Rhenen bezetten. Het liep allemaal anders. Vanwege hardnekkige tegenstand aan de IJssel bereikte een SS-regiment pas in de avonduren Wageningen. De volgende ochtend zetten de Duitsers de aanval in.
De onervaren en slecht bewapende Nederlandse troepen op de Grebbeberg zagen zich gesteld tegenover een machtig en ervaren leger. „De Nederlanders gebruikten materieel uit de vorige eeuw. De regering had geen geld voor de aanschaf van materieel en reageerde veel te laat op de ontwikkelingen in Duitsland. In allerijl kocht Defensie wapens van onder andere Frankrijk en België. Er waren bijvoorbeeld 146 tanks besteld. Ze hebben Nederland nooit bereikt. Van de 100 bestelde pantserwagens kwamen er maar 26 aan.”
Bomen kappen
Vanwege de begroeiing rond de Grebbeberg hadden de Nederlandse militairen weinig schootsveld. „Vlak voor de oorlog vroeg de militaire macht om bomen te kappen. Dat werd eerst geweigerd. De regering had geen geld om schadevergoeding aan de eigenaars te betalen. Stel je voor dat er geen oorlog zou komen. Dan zou het weggegooid geld zijn geweest.”
Legercommandant luitenant-generaal J. J. G. baron van Voorst tot Voorst vroeg nogmaals de vele boomgaarden rondom de berg te mogen kappen. Hij kreeg toestemming, maar de tijd ontbrak om de stammen weg te slepen. „Hierdoor kregen de Duitse troepen prachtige schuilmogelijkheden aangeboden,” aldus Cornielje.
We lopen langs de begraafplaats het bos in. Deels verscholen onder struiken staat nog een vrijwel geheel intacte bunker. „Dit is Stekelvarken 17. Deze is zo genoemd omdat de geweren die uit de bunker staken net stekels leken. Hiervandaan konden de Nederlandse militairen een groot gebied in de gaten houden.”
De bunker was onderdeel van de frontlijn. In de weilanden voor de Grebbeberg waren de zogenaamde voorposten neergezet. „Die werden met veel geweld op de eerste dag ingenomen door SS'ers. Die avond probeerden de Duitsers door te stoten tot op de Grebbeberg, maar dat lukte niet. Het zware pantsergeschut aan de voet van de berg zorgde ervoor dat de SS niet kon doorbreken.”
Veldwachter
De volgende dag, op 11 mei, zetten de Duitsers hun aanval opnieuw in. Sergeant C. Meijer deserteerde. Hij lag met een zware mitrailleur aan de bosrand. De sergeant moest het riviertje de Grift in de gaten houden. Op Meijers vlucht naar het westen hield een veldwachter hem in Loenen aan de Vecht aan. Om te voorkomen dat er nog meer militairen zouden deserteren, belegde generaal-majoor J. Harberts meteen een krijgsraad. Hij eiste de doodstraf. Cornielje: „Eigenlijk was dat onacceptabel. Een generaal mag een onafhankelijke krijgsraad niet beïnvloeden.”
De raad besliste tot de executie van Meijer. „Voor de uitvoering van een vonnis krijgt de veroordeelde normaal gesproken twee keer 24 uur respijt. Generaal Harberts lapte deze regel aan de laars en liet het vonnis onmiddellijk voltrekken.”
Cornielje: „Wat Meijers motief om te deserteren was, weten we niet. Redenen om te vluchten had hij eigenlijk niet. Toen hij verdween, waren de Duitse troepen nog zo'n 3, 4 kilometer van de Grebbeberg vandaan. Hij kon nog niet weten dat er Duitse tanks aankwamen.”
Volgens de gids komt de desertie in een ander daglicht te staan nu bekend is dat ook generaal Harberts inschattingsfouten heeft gemaakt. „De generaal dacht dat maar honderd Duitsers de Grebbeberg bestookten. Dat bleken er 3000 te zijn.”
Eén radio
's Middags om 3 uur werd er volop gevochten. De Duitsers sloegen een bres in de frontlinie. Via de achterkant en flanken vielen ze de Nederlandse verdediging aan. De Nederlandse troepen wisten niet wat er zich precies afspeelde. „In het voorpostengebied was maar één radio. De telefoonleidingen lagen gewoon op de grond. Bij het eerste bombardement gingen ze eraan.”
Tegen de avond van 11 mei kregen de Nederlanders versterking. Maar de volgende dag stonden de Duitsers op de Grebbeberg. „Harberts had de situatie niet meer in de hand. Hij reed van de ene verdedigingspost naar de ander, zonder zijn troepen daadwerkelijk aan te sturen. Die nacht schreef hij in een brief aan zijn vrouw dat hij bang was voor muiterij. Hij vreesde voor zijn leven. De volgende dag werd hij uit zijn functie ontheven.”
De laatste verdedigingslinie, de ”stoplijn”, hield het tot de 13e. Op die dag voerden de Nederlanders nog een grote tegenaanval uit, maar die liep op niets uit. Onervaren troepen uit het Land van Maas en Waal werden onder de voet gelopen. Toen de Duitsers ook nog 27 bommenwerpers inzetten, was het verzet snel gebroken.
Cornielje: „Direct na de gevechten gaven de Duitsers opdracht tot het begraven van de gesneuvelden. Een groep arbeiders uit de omgeving legde op de Grebbeberg een begraafplaats aan.” Spoedig kwamen er ook monumenten. Na de bevrijding werden de stoffelijke resten van de Duitse militairen overgebracht en herbegraven op de begraafplaats voor Duitse gesneuvelden te Ysselsteyn (Limburg).
Gevoelige klappen
Cornielje: „De vraag blijft of deze strijd zin heeft gehad. Door het verzet op de Grebbeberg liepen de Duitsers in het westen gevoelige klappen op. De moeizame overwinning zorgde ervoor dat de Duitse parachutisten in Nederland later dan gepland versterking kregen. Daardoor leden ze meer verliezen dan ze hadden verwacht.”
De 2 uur durende wandeling zit erop. Via een steile trap en kronkelende bospaden bereiken we het beginpunt, de begraafplaats. Het ereveld is verlaten. Alleen de over de hoofdweg voorbijrazende auto's verbreken de stilte.
De wandelingen op de Grebbeberg hebben deze maand op de 11e en 25e plaats. Van juni tot in ieder geval september zijn er excursies op de eerste en derde dinsdag van de maand. Ze starten om 18.30 uur. Op iedere eerste zaterdag van de maand start de wandeling om 13.00 uur. De prijs bedraagt 6 gulden per persoon. De wandeling vraagt een minimale deelname van 15 personen. Groepsreservering is op afspraak mogelijk. Opgave bij VVV Rhenen: tel. 0317-612333.
