Geloofstoerisme als
inkomstenbron

Sinds 1995 timmeren de autoriteiten in Ankara aan de weg om pelgrims naar Turkije te lokken. „We hebben alle plaatsen in Turkije geïnventariseerd die door moslims, christenen en joden als heilig worden beschouwd”, aldus de toenmalige minister van toerisme Irfan Gurpinar bij de presentatie van het project in 1995. „We willen door middel van pelgrimages meer inkomsten verkrijgen voor de Turkse schatkist”.

Imago opvijzelen
Zijn opvolger, Ibrahim Gurdal, werkt zo mogelijk nog harder aan de realisering van Geloofstour 1995. „Turkije zal deelnemen aan de vieringen en herdenking van de geboorte van Jezus 2000 jaar geleden”, aldus de huidige Turkse minister van toerisme. „Ons land is de wieg van ten minste dertien verschillende beschavingen en functioneert als een brug tussen Oost en West. We moeten ons rijke verleden beschermen”, licht Gurdal toe.

Net als zijn voorganger benadrukt ook hij de economische belangen die met de snelle groei van de toeristenindustrie gepaard gaan. „Een op de negen mensen werkt in de toeristensector. Het gaat om meer dan een kwart van de inkomsten voor de Turkse economie”.

President Suleyman Demirel ziet echter nog een ander belangrijk voordeel van de groeiende stroom toeristen naar zijn land, en dat aspect is in zijn ogen zeker zo belangrijk. „Dankzij toerisme ontmoeten mensen uit totaal verschillende landen elkaar. Daardoor groeien er betere relaties tussen mensen en volken onderling”. Hij benadrukt dat de wereld vanwege globalisering steeds meer op een groot dorp gaat lijken. „Toerisme bevordert de tolerantie en dialoog en muren van vooroordelen worden afgebroken. Toerisme draagt op deze manier wezenlijk bij aan de vrede in de wereld”, meent de Turkse president.

De Turkse autoriteiten zijn zich er terdege van bewust dat Turkije niet zo'n daverend imago heeft over de grenzen. Hoe men in Europa en elders over Turkije en het Turkse volk denkt, is een hypergevoelig onderwerp voor de meeste Turken. Volgens veel Turken worden echter de stereotiepe denkbeelden over Turkije doorbroken wanneer toeristen naar Turkije komen. „Toeristen komen met tien verkeerde vooroordelen naar Turkije, maar er blijft er hooguit een over als ze weer vertrekken”, aldus Demirel. Turkije staat inderdaad bij de meeste toeristen goed bekend om z'n gastvrije en warme houding naar bezoekers. „Turkije is een openluchtmuseum en toerisme is een effectieve manier om een positief beeld van Turkije te bevorderen”, betoogt Demirel.

Sint-Nicolaas
Om geloofstoerisme kracht bij te zetten, wil het Turkse ministerie van toerisme circa duizend heilige plaatsen restaureren. Meer dan driehonderd plaatsen kregen inmiddels een opknapbeurt en staan klaar om bezoekers binnen te laten. Komende maand is de kerk van Sint-Nicolaas in Kale (het historische Myra), een kustplaats in de provincie Antalya, aan de beurt voor een grondige restauratie. De ruïnes van de kerk komen volgens de autoriteiten steeds onder water te staan als het regent. „Om die reden dreigt de kerk in te storten”, aldus een plaatselijke woordvoerder.

Hij schat de kosten op circa 7 miljard Turkse lira (circa 60.000 gulden). De pelgrimstochten naar de kerk van de bisschop vormen een goede illustratie van geloofstoerisme in Turkije. Elk jaar reizen veel pelgrims naar Zuid-Turkije om een traditionele mis in de oude basiliek van Sint-Nicolaas te vieren. De pelgrims zijn vooral Oosters-orthodoxen uit Italië, Griekenland, België, Rusland en de Verenigde Staten. In Grieks-orthodoxe kerken wordt deze sint op 6 december als een belangrijke beschermheilige voor zeelieden herdacht. Meer dan 1600 jaar geleden was Nicolaas de feitelijke bisschop van de historische havenstad Myra. Na zijn overlijden in 326 na Christus werd ter nagedachtenis aan hem een basiliek gebouwd, waarin zijn graftombe werd geplaatst. In met name Oosters-orthodoxe kerken geldt hij als de meest vereerde heilige.

Rijkdommen
De basiliek van Sint-Nicolaas is slechts een uit de vele voorbeelden van plaatsen in Turkije die een godsdienstige betekenis hebben. Om een indruk te geven van 's lands culturele en historische rijkdommen, organiseert het Turkse ministerie van toerisme dit jaar de Geloofstour 1998 voor groepen journalisten, gidsen, priesters, predikanten en voorgangers uit tientallen verschillende landen. De eerste reis heeft deze week plaats en gaat hoofdzakelijk langs belangrijke plaatsen in West-Turkije: Istanbul, Iznik (eerste concilie van Nicea in 325), Bursa en Izmir. De tocht voert ook langs de plaatsen waar eens de zeven gemeenten uit het boek Openbaring waren, te weten Efeze (bij Selçuk), Smyrna (Izmir), Pergamum en Thyatira (Akhisar), Sardes (Sart), Philadelfia (Alasehir) en Laodicea (niet ver van de bekende witte kalksteenrotsen van Pamukkale).

Bij gelovigen uit Nederland is “de zevenkerkentocht” een zeer geliefde reis, met als hoogtepunt Efeze. De tweede reis van het Turkse ministerie moet eind september plaatshebben, met als doel bekende plaatsen in Oost-Turkije te bezoeken. Ook daar is een weelde aan plaatsen die christenen bekend in de oren klinken.

In het noordoosten bevindt zich de berg Ararat, waar Noachs ark vastliep. In het zuidoosten van Turkije ligt Haran, dat bekend is omdat aartsvader Abraham er heeft gewoond. Het wemelt er ook van nieuwtestamentische plaatsen, zoals Tarsus, bekend vanwege de apostel Paulus. Antiochië (tegenwoordig Antakya) is een belangrijke stad omdat na de marteldood van Stefanus veel christenen naar deze stad vluchtten. De kerk in Antiochië groeide snel en de discipelen werden daar volgens het boek Handelingen voor het eerst christenen genoemd.

Antiochië werd bovendien de springplank voor de eerste zendingsreizen naar de heidenen. Het zuidoosten van Turkije is echter ook bekend vanwege de eeuwenoude kloosters van de Syrisch-orthodoxe christenen in de regio Turabdin (berg van aanbidders). Al sinds 397 naChristus vinden in het klooster Mor Gabriel (Sint-Gabriël) dagelijks diensten plaats, die zelfs tot op de dag van vandaag voortduren. Vorig jaar augustus vierden de overgebleven Syrisch-orthodoxen het 1600-jarig bestaan van het klooster.

Tolerantie
Het is trouwens niet de eerste keer dat het Turkse ministerie deze geloofstoerismereizen aanbiedt. Sinds de zomer van 1995 organiseren de Turkse autoriteiten jaarlijks dergelijke trips om geloofstoerisme te bevorderen. Daarbij worden niet alleen christelijke bouwwerken bezocht, maar ook veel historische moskeeën en synagogen.

„Turkije is een geweldig tolerant land, dat nog nooit een kerk of synagoge heeft vernietigd”, aldus de Turkse president Demirel. „Kijk maar naar de oude kerken uit de zevende eeuw in Cappadocië, uitgehouwen uit kalksteenrotsen. Nog steeds zijn ze te zien”. In diezelfde lijn liet de Turkse premier Mesut Yilmaz zich recentelijk uit tijdens een bezoek aan het hoofdkantoor van een alewitische organisatie in Ankara. „Alle mensen in Turkije, van verschillende godsdiensten, sekten en culturen, moeten overeenstemming bereiken en hun krachten bundelen. Turkijes grootste schat is de aanwezigheid en eensgezindheid van verschillende culturen en geloofsrichtingen”.

Ook de minister van toerisme, Ibrahim Gurdal, benadrukt Turkijes grote tolerantie: „Wij willen met ons project Geloofstoerisme aan de wereld duidelijk maken dat we de traditie van onze voorouders levend houden. Zij slaagden erin moskeeën, kerken en synagogen naast elkaar te bouwen en als verschillende gemeenschappen in tolerantie naast elkaar te leven”.

Ottomanen
Het Ottomaanse rijk was inderdaad meestal tolerant voor de joodse en christelijke minderheden. In 1492 opende de Ottomaanse sultan Beyazit II (1481-1512) direct de grenzen van zijn grote rijk voor duizenden joden (sefardiem) die vanwege de Spaanse inquisitie moesten vluchten. Het Spaanse vorstenpaar Isabella van Castilië en Ferdinand van Aragon plaatsten in dat jaar de joden in hun land voor de keus: of ze moesten zich bekeren tot het christendom (rooms-katholicisme), of ze moesten Spanje verlaten.

Voor dat laatste koos de grote meerderheid, hun land en bezittingen verlatend om hun geloof, tradities en erfenis te behouden. Een groot aantal vertrok richting het Ottomaanse rijk. Nog steeds telt Turkije zo'n 25.000 joden, die in 1992 met een indrukwekkende hoeveelheid festiviteiten de Osmaanse gastvrijheid van 500 jaar geleden vierden.

Ook de Grieks-orthodoxe en Armeens-orthodoxe gemeenschappen genoten godsdienstige tolerantie door middel van het milletstelsel. De millet was een soort zelfstandige eenheid binnen de Ottomaanse staat. Erkende millets mochten hun eigen scholen openen, hadden een eigen rechtspraak en een eigen overheid. „Daar staat tegenover dat de tolerantie naar het christendom halfslachtig is geworden sinds de oprichting van Turkije”, zo schrijft Mike Zemene in het dagblad Turkish Daily News naar aanleiding van de eerste Geloofstour in 1995, georganiseerd door Ankara. Helaas zijn er voorbeelden te over. Na de verovering van Istanbul in 1453 door de Turkse Ottomanen zijn tal van kerken in moskeeën veranderd, waaronder de Aya Sophia.

Pleister
Voor Grieks-orthodoxen is dat nog steeds een pijnlijke zaak, omdat de indrukwekkende kerk (537) ruim duizend jaar lang de grootste en belangrijkste kerk van het christendom was. Het feit dat Ataturk in 1935 de moskee in een museum veranderde, is een schamele pleister op de wond. Veel Armeens-, Grieks- en Syrisch-orthodoxe christenen zijn in de periode voor, tijdens en na de oprichting van Turkije in 1923 gevlucht.

Christenen zijn nu slechts een piepkleine minderheid en de meeste kerken, kloosters en seminaries zijn gesloten. Er is niet zo bar veel over van het veelbezongen “culturele mozaïek” van Turkije. Aan het begin van deze eeuw was meer dan 20 procent van de bevolking in Turkije christen. Nu is dat percentage 0,2. En aanvallen op die vaak geroemde veelkleurigheid vinden nog steeds plaats. Tot verbijstering van de internationale Syrisch-orthodoxe gemeenschap verbood de Turkse gouverneur van Mardin, Fikret Guven, in een brief van 6 oktober vorig jaar de genoemde eeuwenoude kloosters te stoppen met het lesgeven in de Syrische taal en het ontvangen van gasten. In feite zou dat de nekslag hebben betekend voor de nog 2000 zielen tellende Syrisch-orthodoxe gemeenschap in Zuidoost-Turkije. De Turkse minister Murat Basesgioglu ontkende later de inhoud van de brief, na internationale protesten van onder meer Yeshu Cicek, de Syrisch-orthodoxe metropoliet in Nederland.

Keerpunt
Toch lijkt er ondanks alles met het fenomeen geloofstoerisme wel degelijk een keerpunt te komen in Ankara's houding tegenover christenen. Atan Guven, de Turkse ambassadeur voor het Vaticaan, heeft eind vorig jaar de paus officieel uitgenodigd. „Wij realiseren ons hoe belangrijk de festiviteiten zijn voor het ophanden zijnde derde millennium van het christendom, zowel voor de culturele als de geestelijke dimensies van de hele mensheid”, aldus Guven. „Ook Turkije is natuurlijkerwijs betrokken bij de voorbereidingen voor deze historische gebeurtenis, wanneer de geschiedenis van Anatolië in aanmerking wordt genomen. Centraal-Turkije was de eerste vestigingsplaats en de belangrijkste doorgangsroute voor de eerste christenen. Bovendien begonnen sommige apostelen in Turkije hun werk en de eerste belangrijke kerkvergaderingen vonden plaats in ons land”, zo vervolgt Guven.

Om de uitnodiging kracht bij te zetten, heeft in februari dit jaar ook de Turkse president Demirel aan paus Johannes Paulus II een officiële uitnodiging gestuurd om deel te nemen aan de vieringen die voor de herdenking van Jezus' geboorte 2000 jaar geleden op het programma staan. De paus heeft in zijn eerste reactie positief gereageerd op Turkijes deelname aan de festiviteiten die het Vaticaan hoopt te organiseren ter gelegenheid van het geboortefeest van Jezus in het jaar 2000.

Voorbereidingen
Turkije is trouwens niet het enige land dat geloofstoeristen probeert te trekken. Israël is bezig met voorbereidingen voor Nazareth 2000 en ook Egypte, Syrië, Jordanië, Tunesië, Marokko en Algerije (!) hebben pogingen ondernomen om wat krenten te pikken uit de pap van het geloofstoerisme.

Talha Camas, de directeur van de Turkse Organisatie van Reisbureaus (Tursab), verwacht dat het Vaticaan Turkije zal afkondigen als land „dat bezocht zou moeten worden” in 2000. Omdat het jaar 2000 met rasse schreden nadert, heeft Tursab volgens Camas, naast het ministerie van toerisme, ook zelf al belangrijke afspraken gemaakt met het Vaticaan.

„Turkije heeft een belangrijke gelegenheid binnen als ons land door het Vaticaan wordt aanbevolen (voor pelgrimages)”, stelt Camas. Hij erkent dat in de afgelopen jaren veel fouten zijn gemaakt. Soms moesten toeristen hun diensten in een hotelzaal houden omdat ze geen geschikte plaats konden vinden voor hun eredienst. „De Spaanse regering bouwde een moskee om Arabische toeristen aan te trekken”, vertelt Camas. Hij wil ermee suggereren dat Turkije ook initiatieven moet gaan tonen om toeristen van andere godsdiensten dan de islam te herbergen. „Tegen het jaar 2000 zullen de mensen zich moeten realiseren dat Turkije tolerant staat tegenover andere religies”, vindt Camas. Een samenloop van omstandigheden is dat de nacht van 25 op 26 december 1999 niet alleen kerstnacht is, maar ook samenvalt met de vooravond van het feest dat volgt op de islamitsche vastenmaand ramadan.

Mensenrechten
De tijd zal leren of Turkije in staat is deze historische gelegenheid te gebruiken om de boodschap van tolerantie naar de wereld te communiceren. Sommige autoriteiten in Ankara hebben al bezorgdheid geuit over een eventueel bezoek van de paus. Kan Turkije goed omgaan met een bezoek van Johannes Paulus II? Immers, recente bezoeken van de 77-jarige geestelijk leider aan landen als Nigeria en Cuba, met een bedenkelijke reputatie op het gebied van de mensenrechten, trokken geweldig veel publiciteit.

De paus riep de leiders van de betrokken landen op de mensenrechten te respecteren. De autoriteiten in Ankara zijn bezorgd dat de paus ook de mensenrechten en de Koerdische kwestie in Turkije aan de kaak zal stellen. Bovendien, zo stellen ze, kunnen Turkijes fundamentalistische moslims ook aandacht van de paus proberen te krijgen met argumenten dat hun rechten op godsdienstvrijheid door de overheid worden beperkt. „We willen geen beleefdheidsbezoek dat overschaduwd wordt door politieke kwesties”, aldus een Turkse functionaris.

Het Turkse ministerie van buitenlandse zaken heeft bevestigd dat de paus van plan is naar Turkije te komen. Een datum is echter nog niet vastgesteld. Het zal trouwens het tweede bezoek van de paus aan Turkije zijn. In 1979 bezocht de roomse leidsman Turkije voor het eerst.

Op 13 mei 1981 raakte de paus gewond bij een aanslag op zijn leven door de Turkse Mehmet Ali Agca tijdens een mis in het Vaticaan. Het incident heeft de relaties met Turkije niet negatief beïnvloed. Eind december 1983 ondernam paus Johannes Paulus II een bedevaart naar de Rebibbia-gevangenis in Rome, waar de extreem rechtse terrorist Ali Agca gevangen zat. De paus zat ruim twintig minuten bij de jongeman, terwijl hij de hand vasthield die ruim tweeënhalf jaar daarvoor het pistool had opgepakt om hem te vermoorden.