Toren wordt topattractie

Zo kenmerkend als het standbeeld van de jonge meermin is voor Kopenhagen of de scheve toren voor Pisa, zo kenmerkend is de Maagdentoren voor de vijftien miljoen inwoners tellende Turkse metropool. De honderdduizenden toeristen die de stad jaarlijks bezoeken, zijn zich niet of nauwelijks bewust van de diepe gevoelens die het monument opwekt bij de miljoenen in Istanbul wonende Turken. De toren symboliseert Istanbuls historische identiteit en is omgeven met vele mythen. Overal waar maar souvenirs te koop zijn, vinden we tussen de ansichtkaarten diverse foto's, gravures en afbeeldingen van de Maagdentoren. De toren zelf is tot nu toe echter sinds jaar en dag voor het publiek gesloten.

Vuurtoren
Ene Damat Ibrahim Pasa uit de landstreek Cappadocië bouwde de witte, barokke toren in 1763. De geschiedenis gaat echter terug tot 411 voor Christus. De Griekse generaal Alkibiades installeerde toen een douane- en observatiepost op het eilandje. De Atheense bezetters vroegen 10 procent tol op de goederen van schepen die door de Bosporus voeren van de Zee van Marmara naar de Zwarte Zee of omgekeerd.

Honderd jaar later bouwde een Griekse admiraal op dezelfde plek een mausoleum voor zijn vrouw die vanwege plotselinge ziekte overleed op een van de veertig oorlogsschepen die Byzantium (het huidige Istanbul) tegen een aanval moesten beschermen. Ten tijde van de kruistochten bouwde de byzantijnse keizer Manuel Comnenus (1143-1178) een klein fort, dat diende om de veiligheid van Byzantium te bevorderen. In noodgevallen werd een ijzeren ketting tussen het eiland en een plaats ten zuiden van het huidige Topkapi-paleis gespannen. Zo konden de Byzantijnen tevens tol heffen op passerende schepen.

Na de verovering van Istanbul door de Turkse legers in 1453 diende de toren lange tijd als vuurtoren, die eerst met een grote fakkel en later met een olielamp verlicht werd. In 1509 ging het bouwwerk door een grote aardbeving verloren en in 1719 vloog de houten vuurtoren tijdens een stormachtige nacht in brand. Na restauraties in 1731 en 1734 bouwde de vizier Damat Ibrahim Pasa in 1763 een stenen exemplaar, dat we vanaf de kust of een veerboot nog steeds kunnen bewonderen.

Vanaf 1750 gebruikten de sultans de toren ook als gevangenis. De Maagdentoren was het schrikbeeld voor iedereen die van rebellie tegen het sultanaat werd beschuldigd. De Maagdentoren was het eindstation voor menig tot de dood veroordeelde rebel. Tussen 1830 en 1856 veranderde de functie echter in een ziekenhuis, waar mensen in quarantaine werden gehouden. Daarna werd de Maagdentoren weer volop als vuurtoren gebruikt (eveneens uitgerust met een misthoorn), tot het leger in 1959 aanspraak maakte op het eilandje als radarstation. Begin jaren negentig werd de Maagdentoren gedegenereerd tot opslagdepot voor het giftige cyanide, een chemisch middel voor ratten- en ongediertebestrijding op schepen.

Mythen en legendes
Rond de 2500 jaar oude “Kiz Kulesi”, zoals de toren in het Turks wordt genoemd, bestaan veel mythen en legenden, die bij veel Turken romantische gevoelens opwekken. In westerse bronnen staat de toren veelal bekend als Leandertoren. Een Griekse mythe vertelt dat op het eilandje een prachtige vrouw woont: Hero. Elk jaar trotseert een jongeman, Leander, de sterke stroming van de Bosporus om het feest in de tempel van Afrodite bij te wonen. Tijdens zo'n feest wordt Leander verliefd op Hero. Hij belooft voortaan elke nacht over de Bosporus te zwemmen om haar te ontmoeten. Op een keer wordt Leander overvallen door een storm en Hero's geliefde verdrinkt. In het morgengloren spoelt het lijk van Leander aan op het eilandje. Hero's hart is gebroken en ze sterft kort daarna.

Een andere legende beweert dat een oude zigeunerin de dochter van een byzantijnse keizer voorspelt dat ze zal sterven aan een slangenbeet. Om haar te beschermen tegen zo'n dramatisch lot, besluit haar vader om een toren voor haar te bouwen op het eilandje in de Bosporus. Geen slang zal haar daar kunnen bereiken. Elke dag brengt men haar voedsel en drinken per boot. Ondanks alle voorzorgsmaatregelen wordt de prinses op een kwade dag toch gebeten door een slang, die verborgen ligt in een mand vol druiven. De prinses sterft en de naam Maagdentoren is geboren.

Topattractie
Omdat de laatste restauratie in 1944 plaatsvond, dreigt het eens zo legendarische bouwwerk langzaam maar zeker verloren te gaan. Hoeveel de plaatselijke bevolking ook van de legendarische vervallen vuurtoren houdt, de hamvraag blijft waar het benodigde geld vandaan moet komen. Aan die twijfel lijkt langzamerhand een einde te komen. Burgemeester Niyazi Yurtseven van het stadsdeel Uskudar opperde in 1992 voor het eerst het idee om het voor publiek verboden eilandje open te stellen en er een toeristentrekker van te maken. De Eifeltoren en de Big Ben dienden als voorbeeld.

Het plan deed in Turkije veel stof opwaaien. Drie grote universiteiten, de kamer van architecten én de kamer van ingenieurs kwamen met dikke rapporten op tafel vol met aanbevelingen over de restauratie en toekomstige bestemming van de Maagdentoren. De toren op het slechts 1250 vierkante meter tellende eilandje moest opnieuw als vuurtoren in gebruik worden genomen, volgens sommigen. Anderen maakten zich sterk voor de functie van Bosporusmuseum, cultureel centrum, restaurant, postkantoor of een combinatie van die functies.

Liefdadigheid
Uiteindelijk bemoeide Ankara zich met de bestemmingsplannen. De Turkse volksvertegenwoordiging besloot om de eindverantwoordelijkheid van de gemeente Uskudar te nemen en aan het ministerie van toerisme te geven. Inmiddels had de liberale burgemeester Yurtseven namelijk het veld moeten ruimen voor Yilmaz Bayat van de islamitische Welvaartspartij. Volgens politieke waarnemers was Ankara bang dat de Welvaartspartij van de Maagdentoren een gebedsruimte zou maken.

Het ministerie van toerisme liet er geen gras over groeien. Zes bedrijven schreven in op de restauratie van de toren. In januari 1995 kreeg de firma Hamoglu het managementcontract voor een periode van 49 jaar. „Ik beschouw het project als een gebaar van liefdadigheid naar de bevolking van Istanbul”, aldus holdingvoorzitter Ahmet Hamoglu. „Wanneer het project klaar is, zal het monument toegankelijk zijn voor zowel Turks als internationaal toerisme”.

Architect-restaurateur dr. Mehmet Alper vertelt in vogelvlucht de ideeën omtrent het project, dat naar schatting zo'n zes miljoen gulden gaat kosten: een cafetaria, het Bosporusmuseum, een ruimte voor tentoonstellingen, een terras, een ruimte voor kunstenaars om poëzie en verhalen voor te dragen en als klap op de vuurpijl een lasershow. De toren behoudt zijn traditionele witte kleur, maar wordt 's nachts verlicht door 22 verschillende kleuren.

Alper verwacht volgend jaar februari de officiële opening, waarna toeristen onder meer van een zeebusservice gebruik kunnen maken. In het restaurant op de begane grond kunnen ze genieten van Turkse koffie of thee met cake. Liefhebbers kunnen er een trekje nemen aan de “Narghile”, de traditionele waterpijp.

Kritiek
Na jaren van vergetelheid moet de Maagdentoren weer herinneren aan de rijke historie met zijn Griekse, Romeinse, byzantijnse en ottomaanse invloeden. Niet iedereen is echter blij met de privatiseringsplannen en zogenaamde liefdadigheid van de firma Hamoglu. De Istanbulse kamer van architecten uitte felle kritiek op het project en probeerde de restauratieplannen te stoppen. „Moet de Maagdentoren dienst doen aan het toerisme of aan de culturele waarden?” zo vraagt Begüm Durmusoglu zich af.

Andere critici vinden het ongehoord dat een plaats met zoveel historische en culturele waarde wordt uitgeleverd aan handelsdoeleinden en massatoerisme. Istanbuls symbool valt ten prooi aan het grote geld en zakelijke doeleinden. „De Maagdentoren ligt op de autopsietafel”, aldus Sunay Akin. Hij vindt het schandelijk dat de met romantische legendes omgeven toren dreigt te veranderen in een cafetaria en marktplaats. Prof. dr. Mehmet Bayhan is dat met hem eens. Met een groep kunstenaars hebben ze de stichting Maagdentoren opgericht. Zo protesteren tegen de “ontmaagding van Istanbuls poëtische symbool”.

Vooral schrijvers en dichters vinden het maar niks dat dit culturele object wordt omgebouwd in een “commercieel plundercentrum”. Het is een daad van oneerbiedigheid naar Istanbul, aldus hun woordvoerders. „Een speciaal museum of vuurtoren? Prima. Een plek om gedichten voor te dragen? Nog beter. Maar geen ordinaire cafetaria en verkoopplaats alstublieft, die door horden toeristen wordt overspoeld!”