Een gedwongen troonsafstand

Eén ding had Kohl in ieder geval gemeen met vooraanstaande politici zoals Churchill, De Gaulle en Adenauer. Net als zij moest ook hij zowat van het politieke toneel worden gesleept. Had hij in september niet van zijn sociaal-democratische uitdager Gerhard Schröder verloren, hij was nu nog kanselier geweest. „Wie eenmaal van de politiek heeft geproefd”, zei Konrad Adenauer een paar maanden voor zijn gedwongen vertrek, „die wil steeds meer. Politiek werkt verslavend. Je moet sterk in je schoenen staan, wil je er niet aan toegeven”.

Tot het einde toe was Kohl graag kanselier. Hij gaf zich ook dit jaar helemaal om nog een keer voor een periode van vier jaar dat ambt te bekleden. Dan zou hij Otto von Bismarck als langstregerende kanselier hebben ingehaald. Kohl vocht voor wat hij waard was, oogde vitaal, maakte zeer zeker indruk. Daarbij had hij kunnen weten dat het allemaal tevergeefs zou zijn. Opiniepeilingen vertelden voortdurend, en dat maandenlang, dat hij het onderspit zou delven.

Kohl wilde het niet geloven. De opiniepeilers vergissen zich immers wel vaker. De verkiezingsuitslag kwam op de avond van de 27e september dan ook als een mokerslag aan. Het Duitse volk had Helmut Kohl laten vallen. De christen-democraten werden ruimschoots door de sociaal-democraten voorbijgestreefd.

Wonderkind
Het is nog te vroeg om Kohl een definitieve plaats in de geschiedenis te geven. Maar nu staat al vast dat hij, aldus de historicus Hans-Peter Schwarz „een vooraanstaande plaats in de galerij van Europese grootheden van deze eeuw zal krijgen”. Bij het begin van Kohls loopbaan zag het daar niet naar uit. En zonder de Duitse eenheid, zijn grootste wapenfeit, zou hij vermoedelijk slechts als middelmatig bondskanselier in de annalen van de Bondsrepubliek zijn opgetekend.

Aanvankelijk heeft Kohl de reputatie een hervormer te zijn. Maar op weg naar de politieke top is hij die ergens kwijtgeraakt. Als minister-president van Rijnland-Palts (1969-1976) maakt hij naam door de achtergebleven Palts –dat nog achter de maan lag– te hervormen. In het onderwijs krijgt elke klas een eigen leraar. Kohl laat ziekenhuizen bouwen en sportvelden aanleggen. Kohl wordt een “Potenz”, een machtig man met wie rekening moet worden gehouden. Zijn snelle opkomst wekt de nieuwsgierigheid van intellectuelen. De journalist en historicus Sebastian Haffner, bekend door zijn biografie over Hitler, noemt Kohl „het wonderkind van de CDU”.

De jonge Kohl verstaat het als geen ander de gewone man aan te spreken. Altijd als hij op reis is, stapt hij rechtstreeks op de mensen af en vraagt honderduit. Volgens Klaus Dreher, die het afgelopen jaar een prachtige biografie over Kohl schreef, heeft hij hierdoor altijd verkiezingen weten te winnen. „Campagne voeren kan hij als de beste. Kohl is een echte verkiezingslocomotief, een gevaarlijke tegenstander”.

Netwerk
Kohl weet niet alleen wat de gewone man denkt, hij voelt ook nauwkeurig de stemming in zijn eigen partij aan. Hij heeft een uitgebreid informatiestelsel, waardoor hij vroegtijdig van alles op de hoogte is. Aan programma's en toekomstplannen, waarvan de sociaal-democraten zo houden, hecht Kohl niet veel waarde. Zijn devies is altijd: als je de juiste man op het goede moment op de juiste plaats zet, is dat voldoende om een goede politiek te bedrijven.

Het systeem-Kohl, dat op persoonlijke relaties berust, is in Duitsland omstreden. Kabinet en parlement verliezen aan betekenis. De politiek is uit Bonn vertrokken, klagen de politici. De kanselier regeert met behulp van telefoons en plaatselijke CDU-bonzen. Partijvrienden en medewerkers weten dat ze zeker van zijn steun zijn, zolang Kohl hen nodig heeft.

Al in de Palts begint Kohl zijn netwerk op te bouwen, dat hem later in Bonn aan de macht zal helpen. Hij ontwikkelt de publieke infrastructuur en maakt het armenhuis tot een van de belangrijkste exporteurs van Duitsland.

Hier in zijn “Heimat” is de (latere) nestor van Europa op zijn best en laadt hij zichzelf op om te regeren. Nog altijd bezoekt hij met zijn oude vrienden de sauna in Ludwigshafen. Zonder lijfwachten maakt hij lange wandelingen door de bossen van het Pfälzer Wald en houdt hij stevige eet- en drinkpartijen. Waarbij vooral wijn wordt gedronken. Want, zo luidt een oude dorpswijsheid, bier maakt overmoedig, maar wijn verzacht de tegenstellingen.

Europese samenwerking
Als Kohl in 1982 Helmut Schmidt met behulp van de liberale FDP door een motie van wantrouwen ten val brengt en zelf mag aantreden, hebben slechts weinigen hem hoog staan. Integendeel, verachting is zijn deel. In de Frankfurter Allgemeine schrijft Karl-Heinz Bohrer aan het eind van een portret over de kersverse kanselier: „Hij heeft gebrek aan intellect, gebrek aan visie, gebrek aan flair en aan persoonlijke stijl”. Kohl kan de intellectuelen in Duitsland nauwelijks bekoren.

Hun respect neemt nog meer af als blijkt dat Kohl in tegenstelling tot zijn voorganger SPD-kanselier Helmut Schmidt vrijwel geen ambtelijke stukken leest. Zodra Kohl een rapport van een van zijn medewerkers op de bondskanselarij krijgt, zet hij er de “R” van ruggespraak op en haalt degene erbij die het heeft opgesteld. Hij hecht aan persoonlijke uitleg.

Maar zijn critici onderschatten hem. Hij heeft bepaalde overtuigingen waar hij niet aan tornt. Voor hem, als lid van de generatie die de oorlog nog als schoolkind heeft meegemaakt, is Duitslands relatie met het Westen en de inbedding in de NAVO een vaststaand gegeven waarover niet te discussiëren valt. Dat wordt duidelijk als hij in 1983 het omstreden NAVO-dubbelbesluit doordrukt. Zijn voorganger Schmidt wilde dat ook wel, maar die kreeg zijn partij niet mee.

Doordat Kohl het besluit door de Bondsdag weet te loodsen, wint hij bij de Amerikanen aan vertrouwen, wat hem later bij de totstandkoming van de Duitse eenheid van pas komt. Om Duitsland voor een nieuwe “Alleingang” te behoeden, zoekt hij samenwerking met Frankrijk. Het wordt de basis voor de Europese samenwerking.

Familiaire sfeer
Uit zijn oprechte vriendschap met François Mitterrand blijkt dat hij als geen ander met mensen weet om te gaan. Het onderhouden van persoonlijke betrekkingen als politieke methode perfectioneert hij. Zijn grote kracht is het zelfs op internationaal niveau in korte tijd gesprekspartners op hun gemak te kunnen stellen. Op deze wijze lukt het hem bij topconferenties, van de G-7 tot de EU, de kou uit de lucht te halen en een gemoedelijke sfeer te scheppen die hij zelf nodig heeft om zich plezierig te voelen, maar die ook anderen weten te waarderen.

Persoonlijke gestes vermeerderen de goodwill. Voordat hij naar Felipe González in Spanje vliegt, laat hij bijvoorbeeld in de bibliotheek van de Bondsdag een boek over de Spaanse burgeroorlog halen en leest dat. Daarover begint hij dan een gesprek. Zijn gastheer reageert blij verrast: hij heeft een regeringsleider op bezoek die in de geschiedenis van zijn land is geïnteresseerd.

George Bush, de Amerikaanse president, bedankt hij op een keer met een paar worsten uit de Palts. Bush reageert daarop door een foto van zichzelf op te sturen met op de achterkant geschreven: „Helmut, that's great”. Met Jeltsin gaat hij geheel naakt in de sauna. Later stuurt hij hem Duitse hartspecialisten.

Ook Gorbatsjov neemt hij voor zich in, als het hem eindelijk lukt in juni 1989 de Sowjet-president naar de Rijn te dirigeren. In plaats van over zaken te praten, gaan ze op een stenen muurtje in het park van Kohls ambtswoning zitten en praten over hun ouders, hun jeugd en de oorlog. Als Kohl een jaar later in juli naar de Kaukasus vliegt en met de president de voorwaarden voor de vereniging bespreekt, vergeet hij niet als presentje voor Gorbatsjovs moeder een porseleinen vaas mee te nemen.

Beheerst optreden
Helmut Kohl is in totaal zestien jaar kanselier als hij in september dit jaar het onderspit delft. Sinds oktober 1990 heet hij “kanselier van de eenheid”. Tien maanden eerder, in december 1989, grijpt hij „de mantel der geschiedenis”, zoals hij het zelf heeft genoemd. Dan maant hij in Dresden honderdduizenden DDR-burgers tot kalmte. In een geïmproviseerde redevoering in de openlucht biedt hij hun uitzicht op een Duitse vereniging.

”Wir sind ein Volk” wordt daardoor in goede banen geleid. Zijn beheerste optreden, zonder nationalistische bijgeluiden, verrast vooral zijn tegenstanders, die nooit hadden kunnen dromen dat de in hun ogen onbeduidende lispelaar uit Ludwigshafen wel degelijk het kaliber van een echt staatsman bezit. De kort daarop volgende eerste vrije verkiezingen in de DDR eindigen in een triomf voor Kohl. Bijna de helft van de stemgerechtigde Oost-Duitsers kiest het zekere voor het onzekere: Kohls CDU.

De eerste verkiezingen voor de Bondsdag van het verenigde Duitsland in december 1990 worden door Kohl met 43,8 procent van de stemmen eveneens gewonnen. Zijn optreden in de Kaukasus, waar hij Gorbatsjov voor een relatief zacht prijsje van per saldo 30 tot 35 miljard mark de DDR afhandig heeft gemaakt, wordt beloond. Zo mogelijk voor Kohl nog tevredenstellender is de nederlaag van de sociaal-democraten. Onder leiding van Oskar Lafontaine ziet de SPD een miljoen kiezers weglopen naar de CDU en de CSU.

Daarna gaat het bergafwaarts, met Kohl en met Duitsland. De DDR blijkt bij nader inzien toch niet zo goedkoop te zijn en kost jaarlijks nog steeds ruim 100 miljard mark. De belastingen gaan omhoog, evenals de werkloosheid en de staatsschuld. Langzaam maakt zich een zekere lethargie meester van de tot voor kort feestvierende republiek.

In 1994 komt de kanselier er nog vanaf met een blauw oog. Zijn neoliberale coalitie van CDU, CSU en FDP behaalt de meerderheid met slechts één zetel. Dankzij de verdeling van restzetels, die altijd gunstig uitpakt voor de grootste partijen, maar dit keer voor de christen-democraten wel erg ruim uitvalt, wordt het verschil met het linkse blok van SPD, Groenen en Oost-Duitse PDS wat dragelijker.

Laatste werkdag
In 1997 stelt Kohl zich opnieuw herkiesbaar. „Ik wil het nog een keer weten”, zegt hij. En hij komt het te weten. Na een lange race moet hij op 27 september in Gerhard Schröder zijn meerdere erkennen. Een maand later, op 26 oktober, als SPD en Groenen de coalitie rond hebben, vertrekt Kohl.

Zijn laatste werkdag verloopt sober. „Geen feestelijkheden”, laat hij vooraf weten. Maar hij kan er toch niet helemaal omheen als rond het middaguur president Roman Herzog langskomt. Die eert hem op bijzondere wijze met de op een na hoogste orde van de republiek, het Grootkruis voor bijzondere verdiensten voor Duitsland en Europa met laurierkrans. Kohl ontvangt de prijs met tranen in de ogen. „Dat komt door een hardnekkige griep die ik tijdens de verkiezingen steeds heb onderdrukt”.

Een paar uur later sluit Kohl de kamer definitief achter zich. Niet minder dan 5870 dagen als kanselier zitten erop. Zijn politieke leermeester Adenauer als langstregerende kanselier heeft hij ruimschoots ingehaald. Bismarck wilde hij ook nog passeren. Het was Kohl niet vergund.