Voorjaar in Heddon-on-the-Wall

Voldoende banen en huizen, goede publieke diensten, een omgeving die veilig en aantrekkelijk is om te wonen, kortom een samenleving waarin plaats is voor iedereen. Het witboek voor het platteland dat de Britse regering een paar maanden geleden met flair presenteerde, is hopeloos verouderd. Met het einde van de bse-crisis in zicht, heeft een nieuwe veeplaag het platteland verder op achterstand gezet. Het aantal gevallen van ”foot- and mouth disease” nadert de 1300. Een half miljoen dieren zijn afgemaakt, zeker een paar honderdduizend stuks vee wacht hetzelfde lot.

Het glooiende heuvellandschap waar lage heggen de weidegronden scheiden, raakt leeg. Her en der herinnert de geur als ongrijpbaar teken van leven aan de voorbije aanwezigheid van vee. In de buurt van nu nog kale bomen fladderen schijnbaar doelloos wat kraaien rond. Uit muurtjes van gestapelde stenen blikken steken plukjes groen. In Heddon-on-the-Wall is het voorjaar, maar geen lente.

Geen toegang
Het dorpje ten westen van de havenstad Newcastle dankt zijn naam aan ”Hadrian's Wall”. In het jaar 122 getroostte keizer Hadrianus zich de moeite eens een kijkje te nemen bij deze uithoek van het uitgestrekte Romeinse Rijk. Zijn bezoek was het startsein voor de bouw van een 120 kilometer lange verdedigingsmuur. Het 6 meter hoge en 3 meter brede bouwwerk, over de hele lengte van bewaakte verdedigingsposten voorzien, was de noordelijkste en sterkste verdedigingslinie tegen de barbaren.

Eeuwen later laat mkz zich niet tegenhouden door deze muur, al strekt die dan van kust tot kust. Ook niet in Heddon, dat is gebouwd rond resten van de muur. De stichting ”English Heritage” laat weten dat de bezienswaardigheid tot nader order is gesloten. Om verdere verspreiding van het virus te voorkomen mag niemand door het omringende grasland lopen. Voor een gat in de heg hangt een oranjekleurige plastic net. Niet iedereen laat zich immers even gemakkelijk overtuigen.

„Normaal krijgen wij hier het hele jaar door busladingen vol toeristen”, zegt een man met een baseballpet op die de omgeving van restaurant The Swan zuivert van zwerfvuil. Geleund tegen zijn pickuptruck van ”Professional Landscapes” kijkt hij uit over een veld met een tiental grote picknicktafels. Ze zijn alle leeg. Op een van de tafels staan een halfleeg glas bier en een koffiekopje. „Wij moeten het hier hebben van dagjesmensen die op doorreis zijn op de noord-zuidroute en hier een tussenstop maken om de Wall te zien. Maar nu is het stil.”

„Omdat ik niet overal mag komen, heb ik het minder druk dan anders”, vervolgt hij. „Ook in m'n vrije tijd heb ik weinig te doen. Ik ga graag vissen. Maar het water waar ik altijd heen ga, is verboden gebied. Naar m'n kameraad kan ik ook niet heen. Hij is jachtopziener, en helpt MAFF (het ministerie van Landbouw, Visserij en Voedsel) met het slachten van dieren. Ik kan alleen via de telefoon met hem spreken. Eén ding weet ik wel, hij heeft het zwaar.”

Het hooggelegen terras van The Swan biedt een fantastisch uitzicht naar het zuiden toe over het landschap van Northumberland. In een aangrenzend weiland lopen een paar schapen te grazen. Het stuk land valt kennelijk buiten de 3-kilometerzone waarbinnen alle dieren zijn geruimd. „Geen toegang vanwege mkz”, waarschuwt een papier dat aan het hek is vastgemaakt. „Deze dieren staan onder toezicht, in opdracht van MAFF.”

Klok
De schapen en de eigenaar ervan mogen van geluk spreken. Behalve door de muur zal Heddon-on-the-Wall voortaan bekend staan als de plaats waar de mkz-crisis begon. Vanaf de rand van het kerkhof rond de kerk van St. Andrew's is in de verte de witte boerderij te zien waar het eerste mkz-geval werd vastgesteld. Waarschijnlijk heeft de naar verluidt ietwat excentrieke boer zijn varkens besmet voer te eten gegeven.

Via de markt in Hexham belandden zijn beesten en het virus in Carlisle, dat aan de westkust ligt. Vanuit deze belangrijke spil in de Britse veehandel vond het virus zijn weg naar het zuidwestelijke Devon. Een tweede route legde het virus af naar Essex, in Zuidoost-Engeland. Daarna ging het allemaal zo snel, dat niemand kan zeggen hoe het verder is gegaan. Nu op geïsoleerde boerderijen mkz is geconstateerd, rijst de vraag of het virus zich soms via de lucht kan verplaatsen. Bij een kapperszaak beredeneren een postbode en een oude man de voors en tegens van de nieuwste theorieën.

De oude man beschrijft met zijn autosleutels een grote boog. Niemand hoeft hem wat te vertellen. Hij weet het helemaal zeker. Al die risicozones, het heeft geen enkele zin meer. De postbode aarzelt. Je weet immers nooit of er contact is geweest met een of andere besmettingsbron. Met een bundeltje post onder zijn arm zet hij zijn route voort. „Vooral in het buitengebied is het momenteel lastig werken voor mij, omdat veel wegen zijn afgesloten. Boerenerven mag ik niet op. Maar de boeren hebben een ton aan de weg gezet waar alles in moet. Dat is wel zo handig.”

In de kerk heerst een serene rust. Het oudste gedeelte dateert uit de periode 600 tot 800 na Christus. Bij de bouw is dankbaar gebruikgemaakt van brokstukken van Hadrianus' muur. Aan de zijkant van de ingang liggen vierkante geïmpregneerde vloermatten opgestapeld. „Vorige week was hier een begrafenis waar nogal wat boeren bij aanwezig waren”, verklaart koster Edward Tingate. „Zij komen nu niet naar de kerk. Alleen met hoogtijdagen is het hier trouwens druk. Men is in deze streek wel gelovig, maar de weg naar de kerk is voor veel mensen toch al moeilijk te vinden.”

Momenteel laat hij de klok elke zondag extra luiden. Eén slag voor iedere boerderij uit de gemeente die door mkz is getroffen. Afgelopen zondag was het aantal slagen al tot negentien opgelopen. „Veel van onze vrienden hebben we al in geen weken gezien. Het raakt je op alle mogelijke manieren. Onze dochter kan het paardrijden voorlopig wel vergeten. Vrienden van ons hebben een hondenkennel. Hun bedrijf ligt plat. En zo kan ik doorgaan.”

Omzetdaling
Het grote aankondigingsbord bij het gemeenschapscentrum ”Knott Memorial Hall” is een verzameling afgelaste activiteiten. Normaal gesproken zou het dorp in deze tijd van het jaar in lentetooi zijn versierd. Maar het festival ”Heddon in Bloom” is afgelast. Ook het veertiende jaarlijkse liefdadigheidsconcert van de ”Ad Murum Singers” viel in duigen. Alleen de oproep Brits te kopen en „nee” te zeggen tegen de euro behoudt zijn geldigheid.

Een minder verlaten indruk maakt de tweede ”traditionele country pub” die het dorp rijk is, de Three Turns. De uitbater van het eetcafé hangt over de bar. Met zwaar streekaccent zegt hij de omzet van toeristen duchtig te missen. „Tot nu toe hebben de oproepen van de regering weinig uitgehaald. Vooral de Amerikanen zijn hysterisch. Die menen dat ze zelf ziek worden van mkz, ze zien het verschil niet met bse. Maar ik heb altijd mijn eigen klanten nog. Hè, John!” Een drinkebroer met zijn been in het gips grijnst instemmend. „Doe mij er nog een.” Zonder mankeren begint hij aan zijn derde pint Guinness.

Bij het toeristenbureau in het stadje Hexham, de tweede plaats die het virus aandeed, kijkt een mevrouw schichtig op bij de vraag in hoeverre de gevolgen van de mkz-crisis merkbaar zijn. „Eh, daarover mag ik officieel niets zeggen. Dat zal duidelijk zijn. Wij doen gewoon ons werk. Toeristen zijn gewoon welkom, net als altijd. Wel moeten ze soms hier en daar hun plannen wat aanpassen. Maar er valt nog genoeg te beleven.” Als voorbeeld noemt ze een man die het hele traject van Hadrian's Wall had willen lopen, maar zich zo inschikkelijk toonde alleen de nog toegankelijke highlights te bezichtigen.

Aan de gesprekken die haar collega's voeren met klanten aan de balie, is echter te merken dat de uitputtende bezoekershandvesten –wat mag u wel, wat mag u niet, waar mag u komen, wat moet u vooral niet doen– en lijsten met attracties die wel of niet open zijn, mensen eerder afschrikken dan aanmoedigen. Grote verlegenheid wanneer een echtpaar op leeftijd, met twee honden in het kielzog, informatie komt vragen.

Non-actief
Vooral de cottages, bed&breakfasts en hotels in de streken waar wandelen en mountainbiken vrijwel de enige attractie zijn, hebben zwaar te lijden. Zo moest de Wasdale Head Inn in het afgelegen Wastwater dertien van de vijftien personeelsleden op non-actief stellen.

Behalve de buitenlandse bezoekers laten ook de Britten zelf het afweten. De leus ”Britain is open for business” betekent in de praktijk eerder dat het land op het punt staat leeg te lopen. Een recordaantal van 1,75 miljoen mensen brengt de paasdagen in het buitenland door. Onder hen bevinden zich bewindslieden, die met ingehouden woede reageerden op een oproep van staatssecretaris voor Toerisme, Janet Anderson, de vakantie toch vooral in eigen land door te brengen.

Zo veel is zeker, op de markt van Hexham, in de schaduw van de indrukwekkende abdijkerk, is het rustiger dan gewoonlijk. De helft van de kraampjes ontbreekt. Bij een ervan rangschikt een koopman een bak met kaarten. Een moeder met een kinderwagen aan de ene hand grasduint met haar vrije hand in een andere bak. „De toerismesector probeert optimisme uit te stralen, natuurlijk”, gromt de koopman. „Maar óf wij een klap krijgen van mkz. De bedrijvigheid van deze streek is voor een goed deel van de landbouw afhankelijk. Wie komt hier nu geld uitgeven?”

Niet de boeren. Bij de oprit van sommige boerderijen staat een bordje dat aangeeft wat voor soort vee de bezoeker kan aantreffen. Neem de Newlands Farm, waar de Watsons ”Holstein Frisians” en ”Ayrshires” houden – of hielden. Om verdere besmetting te voorkomen, liggen op een aantal wegen stukken landbouwzeil gespannen met daarop geïmpregneerd stro.

Ook op de A6071 tussen Brampton en Longtown ligt zo'n barrière. Rood-witte kegels manen automobilisten tot voorzichtigheid. Op de doorgaande wegen in Cumbria liggen in totaal 140 soortgelijke virusdrempels. Of de maatregel veel zal helpen, valt te betwijfelen. Het gebied rond Longtown, in het westen tegen de Schotse grens, is inmiddels in een spooklandschap veranderd. Grote delen van het gebied zijn geruimd. ”Cull MAFF”, protesteert een eenzaam bordje in het dorp, tot voor kort een knooppunt in de schapenhandel. Niet het ministerie, maar de schapen zijn begraven.

Of verbrand, en dat is in de hele omgeving te merken. „Tegen de avond sluiten wij alle ramen. Op de gevels komt gewoon een vettige aanslag van het branden”, vertelt Elaine Webster van The Angus Hotel in Carlisle. „Ik vertrouw er maar op dat de deskundigen met verbranden voor de juiste methode hebben gekozen, dan weten we in ieder geval dat deze ellende niet voor niets is.” In het Leeuwarden van Engeland heeft de horeca weinig last van de crisis. Waar anders toeristen verblijven, hebben nu vertegenwoordigers van het leger, het ministerie van Landbouw, milieuorganisaties en andere betrokkenen intrek genomen.

Huisdieren
„Zo hoor je nog eens wat. Er doen de wildste geruchten de ronde”, vertelt Geoff Webster, die er 's avonds –als het even kan– eens goed voor gaat zitten. Een theorie waaraan hij zelf grote waarde hecht, is dat de regering vier weken voordat de eerste uitbraak officieel bekend raakte, al op de hoogte was van het naderend onheil. Samenzweerderig: „Twee weken voor het mkz-geval in Heddon-on-the-Wall werd er in opdracht van de regering in de bossen al naar geschikte houtvoorraden gezocht voor de brandstapels.”

„Massale inzet van het leger had erger kunnen voorkomen. Maar de lessen van '67 (de vorige mkz-epidemie van nationale omvang, SdJ) zijn niet geleerd. Premier Blair had direct de noodtoestand moeten uitroepen, zodat hij het leger kon mobiliseren. Waarom hij dat niet heeft gedaan? Hij wilde per se op 3 mei verkiezingen houden. Nu heeft hij ze toch moeten uitstellen, en probeert zijn regering zich uit een situatie te redden die zo erg niet had hoeven zijn.”

Ongetwijfeld zal de politiek zich de komende tijd gaan buigen over de vraag of de juiste aanpak is gevolgd. Er is geen parlementaire commissie voor nodig om vast te stellen dat voor veel bedrijven de wagen domweg stilstaat. Dat gedeelte kan worden overgeslagen. De plaatselijke middenstand hield deze week een wanhopige demonstratieve optocht om de wereld te laten zien: Cumbria is open. Hoe dichter bij de boer, hoe groter de schade. Triest voorbeeld van de malaise die er heerst is Jobsons Farm Health – agricultural & veterinary chemists.

De onderneming met benodigdheden voor het boerenbedrijf staat op een industrieterrein dat rond de veemarkt is gegroepeerd. Jobson parkeert zijn Isuzu-terreinwagen voor de deur, springt eruit, plonst zijn laarzen vluchtig in de bak met ontsmettingsvloeistof en loopt zijn zaak binnen. Voor de klanten hoeft hij zich niet te haasten, want het is leeg in zijn zaak. Een verkoopster drentelt wat verloren langs de schappen en zet de voorraden nog eens netjes op een rij.

Jobson wijst op een stapel zakken met ”Fresh start premium”, melkpoeder voor lammeren. „In deze tijd van het jaar verkoop ik vier tot vijf pallets per maand, nu raak ik alleen een paar zakken kwijt. Ontwormingsmiddelen – nog zoiets. Die vliegen de deur uit, ik raak er nu niets van kwijt. Ja, dat is waar ook. Voer voor huisdieren zoals honden en katten, dat blijft gewoon doorgaan. Maar daar moeten wij het niet van hebben.”

Onbestaanbaar
Producten die lopen als een trein, zijn ontsmettingsmiddelen en reinigingsmiddelen. „Ik verkoop ze tegen de normale prijs. Pas kwam hier een boer die zei dat hij net bij een zaak was geweest waar het spul vier keer duurder was. Dat kan. Een hoop bedrijven ziet zijn kansen schoon. Ze zetten bij de deur een voorraadje neer, en de kassa rinkelt. Dat wil ik niet. Wij zijn er voor de boeren. Straks, als de crisis over is, willen wij met hen verder.”

„Al blijven de boeren weg, ik heb des te meer contact met ze. Er zijn nachten bij dat ik 20 tot 25 telefoontjes krijg. Ik hoef niet zo veel aan het woord te komen. De meesten willen alleen maar praten. Ze zijn hun vee kwijt, ze verkeren in onzekerheid, ze weten niet wat ze moeten doen. Jongens, kom maar. Ik ben er voor jullie, juist nu.” Zijn ogen worden vochtig: „Zelf was ik oké, totdat ze mijn kleine lammetjes oppakten en in de trailer lieten vallen. Mijn zoontje was al eerder naarbinnen gegaan. Toen was ik kapot, toen kon ik niet meer.”

Bij de kassa prijst een groot plakkaat een inentingsmiddel aan: „Ik dacht dat ik het dit jaar zonder Heptavac-P kon stellen.” De boer die dat meende, tilt op de foto dode lammeren in een bakje achter zijn tractor. „Vaccineer schapen nú, of verlies lammeren láter”, waarschuwt de begeleidende tekst. Dat momenteel duizenden lammeren doodgaan komt echter niet door gebrekkige voorzorgsmaatregelen, maar doordat ze buiten, op het open veld ter wereld komen en daar moeten blijven.

Voldoende reden voor sommige boeren, alle vervoersverboden ten spijt, hun schapen toch naar de stal te halen. Een boer in Middleton-in-Teesdale, in het Noord-Engelse Durham, heeft zichzelf en zijn gezin al elders in veiligheid moeten brengen. Hij besmette de omgeving door deze handelwijze met mkz. Voorman David Hill van de Nationale Boerenbond NFU verdedigde zijn achterban voor de camera. „Het is onbestaanbaar dat een boer helpt bij het lammeren in de wetenschap dat het beest binnen een uur dood zal zijn, terwijl dat niet hoeft. Ik krijg het niet over mijn hart een boer die om deze reden zijn schapen over de weg naar huis brengt, te veroordelen.”

Zwart gat
Tot woede van het ministerie van Landbouw (MAFF) en het leger, die de grootst mogelijke moeite hebben de ontwikkelingen bij te benen. In een restaurant naast de veemarkt waar anders boeren bijeenkomen, benadrukt MAFF-woordvoerder Andrew Hayward nog eens het belang van maatregelen om verspreiding te voorkomen. Majoor Lucy Giles vertelt aansluitend dat het leger „wanhopig” op zoek is naar plekken voor brandstapels. Ze beklemtoont dat „alle mogelijke voorzorgsmaatregelen” worden genomen om verspreiding van mkz én bse te voorkomen.

„De andere optie is de dieren te laten liggen rotten bij de boerderijen.” En dat zijn er nogal wat. Werktuiglijk somt ze onwezenlijke getallen op. Inmiddels zijn 530.000 karkassen voorgoed uit het zicht. Nog 29.000 geruimde schapen, 5500 runderen en 1300 varkens moeten liefst worden begraven of anders verbrand.

Niel Cummberlidge van de NFU verwerpt furieus haar suggestie dat er boeren zouden zijn die opzettelijk hun vee besmetten. „Geen enkele boer heeft baat bij daggeld voor zijn vee. Een vergoeding kan zijn bedrijfsverlies nooit dekken. Wij zouden wel eens hard bewijs willen zien. De regering moet zijn werk goed doen. In plaats van ongefundeerde beschuldigingen aan te horen, willen boeren antwoord op hun vele, vele vragen. Zij hebben de gedachte dat er ergens in Londen een groot, zwart gat is waar alle vragen in verdwijnen, en geen antwoorden uit komen.”

Wie ook wel eens antwoord willen hebben op een aantal dringende vragen, zijn de bewoners van Great Orton. Het dorpje ten zuidwesten van Carlisle heeft de twijfelachtige eer een massagraf binnen de gemeentegrenzen te hebben waarin ruimte is voor een half miljoen kadavers (voor 90 procent schapen). Snowie, Whitkirk, Lawson's, Williamson's – onafgebroken voeren zware vrachtwagens karkassen aan op de voormalige luchtmachtbasis. Ook levend vee wordt aangevoerd. De dieren worden op de stortplaats in een grote, witte tent gedreven, afgemaakt, en gedumpt. Voordat ze het graf in gaan, worden ze met ontsmettingsvloeistof besprenkeld.

Raadpleging
In de plaatselijke school is een voorlichtingsbijeenkomst voor de dorpsbewoners belegd. Oorspronkelijk zou die plaatshebben in het gemeentehuis, maar een drietal plaatselijke boeren maakte bezwaar. Te midden van een gebied waar mkz vrijwel overal heeft toegeslagen, is Great Orton een angstig, maar tot nog toe veilig eiland. En dat willen ze zo houden. Geen bijeenkomst dus waar allerlei slag volk overal vandaan op af komt in een locatie die veel te dicht op hun boerderijen zit.

Langzamerhand stroomt de school aan de rand van het dorp vol. De bewoners stellen zich onwennig achter in een klaslokaal op. Dan nemen er een paar plaats op de stoeltjes. Uit de grapjes blijkt dat jeugdherinneringen bovenkomen. Maar de zwaarmoedige stemming overheerst. Als na een onderling voorstelrondje eindelijk een batterij officials voorin heeft plaatsgenomen, kan de ontmoeting van start.

Initiatiefnemer is Eric Matlen, parlementslid voor het district waarin Great Orton ligt. De Labour-man moet een door de wol geverfde politicus zijn, want het eerste wat hij de bewoners voorstelt, is de media de deur te wijzen. Aarzelend kijken de mensen elkaar aan. „Maakt het soms wat uit voor de antwoorden die jullie van plan zijn te geven?” roept een man. Gegrinnik alom. Matlen bindt in. De pers mag blijven.

Met belangstelling luistert de opeengepakte menigte toe hoe vertegenwoordigers van MAFF, het Milieu Agentschap, het leger hun verhaal doen. De teneur is duidelijk. Great Orton is vooral een geschikte locatie vanwege de bodemgesteldheid. Die maakt kans op besmetting van de waterwegen minimaal. Dat de raadpleging van het dorp te wensen overliet, wordt volmondig erkend. In feite was er van raadpleging helemaal geen sprake, want van de ene op de andere dag zagen de bewoners vrachtwagens door het dorp denderen, of moesten ze rechtsomkeert maken bij toegangswegen die plotseling waren afgesloten.

De schroom valt weg, de ene vraag na de andere barst los. Een boer, pet diep over het hoofd getrokken, opgestoken kraag: „Ik ben me bewust dat ik namens een minderheid spreek. Maar ik ben het er helemaal mee eens dat Great Orton is aangewezen als massagraf. We moeten mkz de baas zien te worden, en daarvoor zijn harde maatregelen nodig. De regering had al veel eerder en veel harder moeten ingrijpen.”

Astma
Tumult dreigt echter los te breken als blijkt dat Great Orton óók nog eens als verbrandingsplek gaat fungeren. Matlen grijpt in, en vraagt een ambtenaar van MAFF of hij rechttoe, rechtaan wil beloven dat dát niet zal gebeuren. De arme man, een heer die zo te zien voor het eerst van zijn leven op het platteland is, draait en draait om de hete brij heen. Matlen wendt zich tot een milieuman: „Als jullie een advies geven, is jullie inschatting dat Great Orton geschikt is?” „In technisch opzicht wel”, beaamt hij. „Begrijp ik het goed dat dit dorp niet nóg een extra burning site naast de deur wil?” vraagt Matlen retorisch. „Yes!” roept de menigte in koor.

Zo kabbelt de bijeenkomst nog een poosje door. Verschillende mensen houden het voor gezien. Zij missen de volgende explosie, als het rijgedrag van de chauffeurs ter sprake komt. Als het onbeschoft harde rijden, bellen met mobiele telefoons, weigeren voorrang te geven, dumpen van afval en andere wandaden de revue zijn gepasseerd, probeert Matlen politie, leger, en een woordvoerder van transportbedrijf Snowie op één lijn te krijgen. Vrrrroemmm, dendert buiten alweer een truck voorbij. De grond trilt. Dissidente vrouw: „De dorpsbewoners scheuren net zo hard.”

Als na verloop van tijd een herhaling van zetten de overhand krijgt, vat Matlen de pijnpunten samen. „Níét branden, níét scheuren, voortdurende milieurapportages, meer inspraak en informatie, is dat wat wij hier met z'n allen willen?” De instemmende stilte wordt doorbroken door een man die brult dat hij minder belasting wil betalen. „Ik zal het meenemen”, belooft Matlen, en hij beëindigt de bijeenkomst.

Een voor een vertrekken de auto's van de parkeerplaats die vlak bij de school ligt – een parkeerplaats die hoort bij The Wellington Inn. De eigenares van het roodbakstenen, met leien gedekte gebouw, Sarah Currie, kijkt spijtig toe. „Allemaal mijn parkeerplaats gebruiken, maar even binnenkomen, ho maar. Het zijn slechte tijden. Door ons dorp loopt een belangrijke fietsroute, waarvan nu natuurlijk niemand gebruikmaakt.” Ze gaat naar binnen en stookt het haardvuur hoog op.

„Ik ben blij dat ze de route van de vrachtwagens hebben veranderd. Nu zijn ze leeg als ze door het dorp komen. Eerst reden ze hier met volle wagens doorheen. De stank was niet te harden”, vertelt ze. „Een dochter van mijn vriendin is astmapatiënte. Al een paar jaar heeft ze er geen last van gehad. Sinds de branden is het weer helemaal terug. Wat ik het allerergste vind, is de absurde stilte. Vaak werd ik 's ochtends wakker van de vogels die elkaar om het hardst zaten te overschreeuwen. Dan dacht ik: houden jullie je snavel toch eens eindelijk stil. Nu zwijgen ze. Als de nacht voorbij is, breekt de nieuwe dag geluidloos aan.”