Dominees op een bandje

Bij wie staan er geen prekenbandjes in de kast? Meestal gaat het om preken van dominees die ons na staan. Hun preken déden ons wat, ontroerden ons. Zo zijn er veel trouwpreken op de band opgenomen, preken die later overigens zelden nog beluisterd worden. Wie zal het getal weten van de doopdiensten die eenzelfde lot beschoren zijn? Met alle goede bedoelingen werden de preken besteld bij koster of kerkenraad. Beluisterd zijn ze zelden.

Het circuit van de cassettebanden heeft een volledig kerkelijke en controleerbare kant. Maar ook een commerciële. Dat zorgt soms voor wrevel, irritatie en scheve ogen. Er bestaat zoiets als het copyright. De Stichting ThuisKopie regelt daarvoor het een en ander. Het uitgeven van geestesproducten van anderen is streng verboden. In de kerkelijke wereld lijkt er echter een niet te stuiten wildgroei op te treden.

Zegenrijk
Cassettebandjes kunnen enerzijds zeer zegenrijk werk doen. Wie heeft nooit tot zijn stichting een bandje opgezet in de auto? Wie weet niet van iemand die op zijn of haar ziekbed steun ondervond door een preek op de band? Er zijn vele voorbeelden van te geven. Veel kerkenraden zien daarom het nut van het uitlenen in. Hervormd Katwijk aan Zee bijvoorbeeld heeft in een eigen gebouw een bandjesuitleendienst waar gemeenteleden met een pasje preken kunnen lenen. Het kopiëren van de vele duizenden in Katwijk gehouden preken is niet toegestaan. Het lenen wordt doorgaans als zegenrijk ervaren. De Spaans Evangelische Zending kopieert en verkoopt prekenbandjes en gebruikt de winst voor haar zendingswerk. Ook de heer I. Bos uit Leusden adverteert met prekenbandjes. Van iedere predikant heeft hij toestemming om diens preken te kopiëren. De netto-opbrengst daarvan is voor de Zending Gereformeerde Gemeenten.

Anderzijds hebben bandjes soms geen ander doel dan het bevredigen van de geestelijke behoefte door het selecteren van een boodschap die ons aanstaat. Zoals we in de supermarkt kiezen voor een bekend merk of een huismerk, al naar gelang onze smaak.

Het blijkt een principiële vraag te zijn of we als leverancier uitsluitend lege preekcassettes verkopen, of bandjes mét preken. In het recente verleden was het opnemen van de preek in enkele kerkverbanden in het geheel niet toegestaan. Zo'n dertig jaar geleden voerden de Oud Gereformeerden Gemeenten onder andere aan dat het niet oorbaar was te luisteren naar gebeden en preken van mensen die overleden waren, of te luisteren naar ambtelijke voorbede voor mensen die inmiddels heengingen. Dat bezwaar leeft hier en daar nog. Er zijn kerkenraden en predikanten die slechts onder bepaalde voorwaarden het uitlenen van prekenbandjes goedvinden.

Proces
Ds. F. Mallan is emeritus predikant van de Gereformeerde Gemeenten in Nederland. Zijn kerkverband telt weinig predikanten. Er wordt vaak een preek gelezen en de voorgangers zijn soms dag in, dag uit in touw om rouw- en trouwdiensten te houden en om kinderen te dopen. Waar op zondag veel preekgelezen wordt, lijkt de vraag naar de 'levende' bediening juist zeer groot.

Ds. Mallan blijkt desondanks enkele bezwaren te hebben tegen het kopiëren en verspreiden van zijn preken. Dochter Maaike Mallan: „Vader heeft er principieel niets op tegen om naar een bandje te luisteren. Sommigen denken dat, maar dat is beslist niet waar. Hij maakt er zelf ook gebruik van. Maar er zit volgens vader een aantal ethische kanten aan een bandje. Het is niet fijn als bijvoorbeeld een trouwpreek die een predikant houdt, vervolgens door het hele land circuleert. In de eerste plaats heeft de preek een op het bruidspaar toegespitst karakter. Voor predikanten binnen ons kerkverband komt daar nog eens bij dat ze zo veel trouwdiensten hebben te doen. Het is gewoon niet te doen om voor iedere dienst een nieuwe preek voor te bereiden. Dan is het vervelend als je ergens een huwelijksbevestiging doet en de halve gemeente die preek al eens op een bandje heeft gehoord. Daarom heeft vader nooit toestemming gegeven zijn opgenomen preken zomaar te verspreiden.”

Anders ligt het als bij een trouwdienst een zieke moeder een cassettebandje ter beschikking gesteld wordt om de dienst ook te kunnen beluisteren. „Daarvoor had vader altijd begrip.” Voor het overige heeft ds. Mallan altijd moeite gehad met het zomaar vermenigvuldigen van preken. Ruim tien jaar geleden spande hij een proces aan tegen een niet met name te noemen handelaar. Hoewel de predikant volgens insiders juridisch het gelijk volkomen aan zijn kant had, bleek het vechten tegen de bierkaai. Als handelaren zelf niet aan de opnamen konden komen, zorgden gemeenteleden er hoe dan ook wel voor dat de preek werd opgenomen. En wie zal verhinderen dat luisteraars van de kerktelefoon een draadje doortrekken?

„Vader vindt het onacceptabel dat handelaren met de winst ervan hun boterham beleggen”, aldus Maaike Mallan.

Auteursrechten
Wie prekenbandjes produceert, kan niet om het auteursrecht heen. Als men niet in dienstverband is, berust het auteursrecht bij degene die het product levert, of dat nu een preek, een verhaal, of een kunstwerk is. Het artikel van een journalist, die in dienst is van een dagblad, behoort toe aan zijn werkgever. Voor een predikant geldt, net als voor een zelfstandige schrijver van boeken of verhalen, dat het zijn geestelijk product is.

De Nederlandse wet kent begrippen zoals openbaarmaking en vermenigvuldiging. Een preek bijvoorbeeld is wel openbaar, maar mag niet zomaar vermenigvuldigd worden. Een preek mag wel via de kerktelefoon worden uitgezonden, maar zodra een zendamateur via de kerktelefoon opneemt en vervolgens uitzendt, is hij strafbaar. Overigens heeft een predikant wel eens een illegale zender belet zijn preken uit te zenden.

Het opnemen op de galerij vlak bij de luidspreker, of thuis via de kerktelefoon, is daarom bij wet verboden. Het is dus zeker onoorbaar om zo'n opname vervolgens te vermenigvuldigen. Het is dubbel ongeoorloofd om daar nog eens winst op te maken. Zou het om een boek gaan, dan stond men heel snel voor de rechter. Het is dan ook vreemd dat diensten waarin indringend de wet des Heeren gelezen wordt, illegaal de ronde doen. Stond er in die wet ook niet iets over stelen?

Wettig
A. F. Thierry uit Hoevelaken is leverancier van bandjes. Reeds vanaf het begin van zijn betrokkenheid bij het vervaardigen van cassettebandjes koos hij voor het wettige circuit. Thierry was een van de eersten die speciale, uit Australië afkomstige bandjes konden leveren, die een kwartier langer speelden dan de toen maximaal anderhalf uur durende exemplaren.

„Ik lever uitsluitend lege bandjes. Aan het kopiëren van preken waag ik me niet”, zegt Thierry. „Ik lever voornamelijk aan kerkenraden, niet aan particulieren. Er is bijvoorbeeld een kerkenraad in Zeeland die met enige regelmaat duizend bandjes afneemt. Zomers komen daar veel vakantiegangers die thuis vaak leesdienst hebben. Zulke mensen bestellen massaal de preek die ze op hun vakantiezondagen horen.”

Thierry importeert zelf grote spoelen met band van hoge kwaliteit. Op verzoek maakt hij cassettebandjes van 90 tot 120 minuten. Preken vallen niet onder het auteursrecht Stemra. Thierry wijst ook op het bestaan van de Stichting ThuisKopie. De Nederlandse Auteurswet geeft sinds 1991 aan dat men voor het opnemen en beluisteren van zeg maar geestelijke producten van anderen een vergoeding moet betalen. Er is maar één betaaladres: de Stichting ThuisKopie. Theoretisch zou een preek er ook onder vallen, maar de naleving is geen haalbare kaart. Kerkenraden ontvangen op verzoek vrijstelling van de thuiskopieheffing van een cent per minuut op muziekdragers.

Handel
P. van Leeuwen op Urk is een van de mensen die handelen in preken. Zijn folder geeft aan: ”Samenzang- en Predikatie-cassettes”. Voor 8,95 gulden exclusief porto –bij meer dan tien preken wordt gratis verzonden– krijgt men een preek thuis. De christelijke gereformeerde domineeszoon verdiende vroeger een boterham in de orgels. Een spierziekte maakte daar echter een einde aan.

Van Leeuwen verzendt zijn preken wereldwijd, van Australië tot Canada. De 51-jarige Urker filosofeert over zijn 'product'. „Links koopt geen prekenbandjes, die horen zondags gewoon hun dominee. De zware lopen het best.”

Van Leeuwen levert alleen bandjes van 90 minuten. De catalogus maakt duidelijk wat de 'bestsellers' zijn. De reeks begint met de christelijke gereformeerde ds. M. Baan. Een greep: Hakvoort, Hamstra, Van Heteren, Laman, Roos. Van de laatste viermaal M. S en eenmaal P. Verder: Du Marchie, Westerink, Muilwijk, Mallan, Van der Poel, Van Prooyen, Smits, Budding, Doornenbal, Kort. Voor L. Vroegindeweij is anderhalve pagina ingeruimd. Van predikanten van de gereformeerde gemeenten is de rechterflank ruim vertegenwoordigd. Ook oudvaders komen voor. Van hen betreft het vanzelf gelezen preken.

Toestemming
De Urker zegt niet rijk te worden van zijn handel. Rechten afdragen op preken? Hij schudt het hoofd. „Ik ben lid van de Stichting ThuisKopie.”

Een dominee hoeft volgens Van Leeuwen geen toestemming te geven. Hij heeft geen begrip voor predikant die moeite hebben met het verspreiden van hun preken, of met ongebreideld kopiëren. Op de tegenwerping dat je andermans boek toch ook niet op eigen houtje mag herdrukken en uitgeven, haalt hij de schouders op: „Dat hou je toch ook niet tegen?”

De Urker geeft niet prijs hoeveel bandjes hij jaarlijks omzet. Hij kan 22 bandjes tegelijk kopiëren. Van Leeuwen wijst naar een snelkopieerder. „Kosten: 7500 gulden. Die heb je niet zomaar terugverdiend.”

De stereotoren klikt. Bijna automatisch reageert Van Leeuwen. Hij vervangt een bandje. Voor de volgende bestelling.