Een strijd voor de erkenning van pijn

Deze forse aftrap gaf neurowetenschapper dr. B. van Cranenburgh, verbonden aan het Instituut voor Toegepaste Neurowetenschappen (ITON) te Haarlem, vrijdag op een congres dat als thema had: ”Pijn bij Ouderen”. Het congres, dat in Amersfoort werd gehouden, was georganiseerd door de Nederlandse Vereniging ter Bestudering van Pijn (NVBP).

De NVBP voert al jaren een verbeten strijd voor de erkenning van pijn. „In het verleden werd pijn bij kinderen ernstig onderschat. Recente onderzoeken hebben daar verandering in gebracht. Dat betekent dat pijnbestrijding bij kinderen nu serieus de aandacht krijgt die ze verdient”, zegt het hoofd anesthesiologie van het Academisch Ziekenhuis Utrecht, prof. dr. J. T. A. Knape, die tevens voorzitter is van de wetenschappelijke commissie van de NVBP.

Na de aandacht voor pijn bij kinderen richt de NVBP zich nu op pijn bij ouderen. „Iedereen wil oud worden, maar niemand wil oud zijn en zeker niet oud zijn en gekweld worden door pijn. Te vaak nog wordt pijn bij ouderen minder serieus genomen. De ouderdom komt nu eenmaal met gebreken, luidt de gevleugelde spreuk. Dat kan enerzijds betekenen dat pijnklachten al snel als vanzelfsprekend worden aangenomen, anderzijds worden pijnklachten vaak ten onrechte geduid als een vraag om aandacht”, zegt prof. Knape.

Het is volgens hem een hardnekkig vooroordeel dat pijn en ouderdom nu eenmaal bij elkaar horen en dat pijn bij ouderen moeilijker te beïnvloeden is. „Leeftijdsdiscriminatie op het gebied van pijnbestrijding kan niet en mag niet! Wat te doen bij ernstige pijnproblematiek bij ouderen? Alles is beter dan machteloos toekijken! Alles is beter dan deze schrijnende problematiek te ontkennen.”

Demografie
Er zijn in Nederland ongeveer 2 miljoen 65-plussers. Op 80-jarige leeftijd is 60 procent van de vrouwen en 40 procent van de mannen nog in leven. Van de 80-plussers verblijft 33 procent in een verzorgings- of verpleeghuis. Er zijn in Nederland 1400 verzorgingshuizen en 350 verpleeghuizen. De verpleeghuizen beschikken over 50.000 bedden, iets minder dan de helft van dit aantal is bestemd voor psychogeriatrische patiënten. Rond de 270.000 ouderen verblijven in verzorgingshuizen.

Pijn is een zeer veel voorkomend verschijnsel bij ouderen. Meer dan de helft van de ouderen heeft chronische pijn als gevolg van slijtage van het bewegingsapparaat. Het vaststellen of iemand pijn heeft, kan echter worden bemoeilijkt door een verminderde uitdrukkingsvaardigheid, zoals bij dementie. Ook vereenzaming, gepaard gaande met depressie, behoort tot de belangrijkste psychosociale omstandigheden die zich vertalen in een of andere vorm van pijn. Daarnaast kunnen angst en wrok de pijnbeleving sterk doen toenemen.

Ingewikkeld
Volgens neurowetenschapper Van Cranenburgh kan pijn een signaal zijn op verscheidene niveaus: somatisch (verwonding), psychisch (hoofdpijn) en maatschappelijk (rugpijn).

„Pijn en pijngedrag kunnen dus bestaan zonder enige weefselschade of zenuwactiviteit. De plaats waar iemand pijn heeft, hoeft niet overeen te komen met de bron van de pijn, zoals fantoompijn. Iemand kan pijn ervaren in een geamputeerd lichaamsdeel. Pijn kan ook blijven bestaan onder invloed van andere factoren dan de oorspronkelijke oorzaak van de pijn. Al met al is pijn een buitengewoon ingewikkelde reactie van ons centrale zenuwstelsel. Over het hoe, wanneer en waarom weten we eigenlijk nog te weinig”, aldus Van Cranenburgh.

Voor prof. dr. B. J. P. Crul, als anesthesioloog verbonden aan het Academisch Ziekenhuis Nijmegen St. Radboud, hoort pijn bij het leven, ook bij het ouder worden. Voor hem bestaat er geen „leven zonder pijn” en is een „pijnloze bevalling” volstrekt onmogelijk. Wel moeten we er volgens hem alles aan doen om pijn draaglijk te maken. „Vroeger kon aan pijn zin gegeven worden, zeker voor hen die geloof in God hadden. Zonder pijn kom je immers niet in de hemel, zo zei men”, aldus prof. Crul. Niettemin beschouwt hij pijn bij ouderen, waaronder pijn bij kanker, als een groot maatschappelijk probleem, waar de omgeving vaak de ogen voor sluit.

„Defaitisme bij ouderen moet vermeden worden”, aldus de Nijmeegse anesthesioloog. Hij voert een pleidooi voor een structurele aanpak met epidemiologisch onderzoek naar het voorkomen en de behandeling van pijn bij ouderen en scholingsprogramma's voor hulpverleners. Volgens hem dienen verpleeg- en verzorgingshuizen een kwaliteitsbeleid te voeren waarbij het vaststellen en registreren van pijn een belangrijke plaats inneemt. Speciale aandacht acht hij nodig voor de medicamenteuze therapie en de invloed van psychosociale omstandigheden, waarbij de samenwerkende pijnkenniscentra in ons land een ondersteunende rol kunnen vervullen.

Pijnbehandeling
Volgens ziekenhuisapotheker prof. dr. J. R. B. J. Brouwers is de huidige pijnbehandeling bij ouderen verre van adequaat. „Een recente studie met ruim 13.500 bejaarde patiënten heeft dat aangetoond”, aldus de apothekende hoogleraar. Het is voor hem duidelijk dat onderwijs en de inspanning van pijndeskundigen noodzakelijk zijn om de pijnbehandeling te verbeteren. „Er zijn inmiddels goede pijnstillers en andere behandelingsmethoden beschikbaar om de pijn bij ouderen voldoende te behandelen”, zegt hij.

Brouwers waarschuwde de medische stand rekening te houden met de verhoogde kans op bijwerkingen en interacties van pijnstillers bij ouderen. Een waarschuwende vinger stak hij ook uit naar de geneesmiddelenindustrie met haar vaak agressieve reclameactiviteiten richting medici.

Soms wordt pijnbestrijding beschouwd als een verkapte vorm van euthanasie, een therapie waardoor het leven verkort wordt. Internist-oncoloog dr. Z. Zylicz, verbonden aan het Hospice Rozenheuvel in Rozendaal, onderschreef deze vermeende stelling allerminst. „Het primaire doel van pijnbestrijding, ook in de terminale fase, is om door vermindering van pijn ruimte te creëren voor meer activiteit en meer zelfzorg. De kwaliteit van leven bij terminale patiënten wordt niet zozeer bepaald door afwezigheid van pijn, maar door de mogelijkheid om nog activiteiten te ondernemen en te communiceren. Daarom is aandacht voor detail en voor de context van de pijn essentieel voor het behalen van een goed resultaat bij pijnbestrijding”, aldus Zylicz.