Fruit en ei tegen
netvliesdegeneratie

Dat zegt prof. dr. J. E. E. Keunen, hoogleraar oogheelkunde in het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), de nieuwe naam voor het Academisch Ziekenhuis Leiden.

Netvliesdegeneratie treedt meestal op bij ouderen boven de 65. Na het 75e levensjaar stijgt het aantal mensen met deze invaliderende aandoening zeer snel. In deze groep is het dan ook de belangrijkste oorzaak van slechtziendheid.

Binnenbekleding
Het netvlies vormt de binnenbekleding van de achterzijde van het oog. Licht dat op het netvlies valt, wordt omgezet in elektrische prikkels naar de hersenen, waar zich een beeld vormt. Midden op het netvlies bevindt zich de zogeheten gele vlek, rijk aan zintuigcellen voor het scherp zien en het zien van kleuren.

Het goed functioneren van de gele vlek is voor het lezen zeer belangrijk. Achteruitgang maakt lezen zonder hulpmiddelen onmogelijk. Uitval van het hele gebied geeft een wazige vlek middenin het gezichtsveld, maar leidt niet tot algehele blindheid. In het omliggende netvlies blijven nog voldoende lichtgevoelige kegeltjes en staafjes over om contouren te blijven zien. Scherp zien is echter niet meer mogelijk en daarmee ook alle activiteiten die een scherp zicht vereisen, zoals autorijden, lezen en handwerken. „De aandoening betekent dan ook een forse handicap. Van menselijke gezichten zien deze patiënten vaak geen ogen en neus. Dat maakt herkenning moeilijk. Ook het opzoeken van een nummer in een telefoonboek is niet meer mogelijk”, vertelt Keunen.

Hij onderscheidt twee vormen van netvliesdegeneratie. Bij “droge degeneratie” neemt het aantal kegeltjes sterk af. Bij “natte degeneratie” is er ook ingroei van bloedvaatjes. Dat kan leiden tot nog verdere gezichtsbeperking.

Anders dan bij staar, is er geen behandeling voor. Alleen bij de natte vorm is het soms mogelijk via een laserbehandeling de nieuwe bloedvaatjes dicht te schroeien. Reeds ontstane schade aan het netvlies is echter onherstelbaar. Dat komt volgens Keunen omdat het netvlies eigenlijk een verlengstuk vormt van de hersenen. „En zenuwcellen die afsterven, komen niet meer terug”.

Bloedvaten
Erfelijkheid speelt een rol bij netvliesdegeneratie, weet Keunen. Hij noemt het voorbeeld van eeneiige tweelingen, die genetisch gezien identiek zijn. Ze krijgen vaak op dezelfde leeftijd last van uitval van de gele vlek.

De belangrijkste oorzaak van netvliesdegeneratie is volgens de Leidse oogarts echter achteruitgang van de bloedvaten. Een netwerk van ragfijne bloedvaatjes voorziet het oognetvlies via het bloed van voeding en zuurstof en zorgt voor de verwijdering van afvalstoffen. Als die aan- en afvoerwegen dichtslibben, ontstaan er problemen, zoals dat ook kan gebeuren door vernauwing van de kransslagaders (hartinfarct), de halsslagaders (herseninfarct, hersenbloeding) of de beenslagaders (etalagebenen, slechte wondgenezing, open been).

De conditie van de bloedvaten staat, zoals bekend, sterk onder invloed van voeding en leefwijze. Gebruik van de juiste vetten, een volwaardige en gevarieerde voeding, voldoende beweging, een goed gewicht en afzien van roken, is voor gezonde bloedvaten en vitale organen van essentieel belang, zo heeft een lawine van onderzoeken inmiddels uitgewezen.

Het netvlies en vooral de gele vlek heeft echter nog meer nodig. Uit recente studies komt volgens Keunen namelijk naar voren dat bepaalde voedingsstoffen uit de groep van de carotenoïden voor dit belangrijke deel van het oog onontbeerlijk lijken.

Het gaat om luteïne en zeaxanthine. Ze behoren als carotenoïden tot de zogeheten antioxidanten, net als de vitaminen A, C, E en bèta-caroteen. Ze zijn in staat vrije radicalen in het lichaam weg te vangen. Deze agressieve moleculen veroorzaken schade aan cellen en spelen ook een rol bij het verouderingsproces. Antioxidanten bieden als vrijeradicalenvangers daartegen een zeker beschermend effect.

Keunen: „Voor de preventie van netvliesproblemen lijkt het op dit moment zinvol om luteïne en zeaxanthine in voldoende mate te consumeren”.

Zoekopdracht
De Leidse oogarts liet daarom een Amerikaans laboratorium uitzoeken in welke voedingsmiddelen luteïne en zeaxanthine voorkomen. In worteltjes, waarvan vaak wordt gezegd dat ze „goed zijn voor de ogen” omdat ze veel bèta-caroteen bevatten, komen beide stoffen nauwelijks voor. Luteïne zit vooral in bladgroenten. De andere stof, zeaxanthine, komt vrijwel niet voor in groene groenten, maar wel in gele paprika's. Maïs en eigeel zijn rijk aan beide stoffen. Nu zal de gemiddelde Nederlander niet dagelijks een maïskolf verorberen, maar eenmaal per etmaal een eitje, regelmatig bladgroenten en gele paprika door de soep, nasi of bami, behoren wel degelijk tot de mogelijkheden. Ook fruit wordt aanbevolen.

Een oogarts die voedingsadviezen geeft, is dat niet opmerkelijk? Keunen: „Er wordt veel gepubliceerd over het verband tussen voeding en netvliesdegeneratie. Tien jaar geleden zeiden we: dat is flauwekul. Maar langzamerhand komen er steeds meer studies waarin wordt aangetoond dat er wel degelijk een verband bestaat. Het jongste artikel is van een gezaghebbende auteur in een Engels oogheelkundig tijdschrift. We kunnen er gewoon niet meer omheen”.

Voedingssupplementen
Er zijn sinds kort ook vitaminepreparaten met luteïne en zeaxanthine verkrijgbaar. De Amerikaanse firma Alcon brengt volgens Keunen nu een gepatenteerd voedingssupplement op de markt onder de naam Retoxil. Een pot met honderd pillen is ook in ons land zonder doktersrecept verkrijgbaar tegen een bedrag van zo'n 50 gulden.

Er loopt in de VS momenteel een groot onderzoek waarin gelijkwaardige groepen ouderen, die (nog) geen netvliesdegeneratie hebben, dit middel krijgen of een nepmiddel. Aan het eind van de studie moet blijken of het voedingssupplement al of niet effect heeft. Bij een positieve uitkomst zal dit vrijwel zeker leiden tot aanbevelingen, aldus Keunen. „Voor zo'n onderzoek is afgerond, ben je echter weer een paar jaar verder. Er is nu al zoveel overtuigend bewijsmateriaal voorhanden, dat een aanbeveling om de genoemde stoffen in voldoende mate te consumeren geen kwaad kan”.

De Amerikaanse studie maakt overigens deel uit van een veel breder onderzoek, waarin het effect van diverse voedingssupplementen of multivitaminen wordt onderzocht ter voorkoming van elf veelvoorkomende aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, diverse vormen van kanker en dementie. Het onderzoek is mogelijk gemaakt door een speciale wet die 4 jaar geleden is goedgekeurd door president Clinton.

Behandeling
Als je eenmaal netvliesdegeneratie hebt, heeft het dan nog zin om naast de juiste voeding extra zeaxanthine en luteïne in te nemen? Keunen: „Uit onderzoek is gebleken, dat inname van luteïne en zeaxanthine een direct meetbaar effect heeft op het oog. De concentraties van de twee stoffen stijgen. Of dat ook een herstellend effect heeft, is nog onduidelijk. Ik denk wel dat het de voortgang van het degeneratieproces kan vertragen. Harde bewijzen daarvoor ontbreken echter vooralsnog. In dit geval geldt echter: Baat het niet, schaden doet het ook niet”.

Of Keunen effecten ziet bij mensen die voedingssupplementen gebruiken? „Ik zie wel effecten, maar het verschilt per patiënt. Dus ik ben huiverig om conclusies te trekken voor de groep als geheel. Ik maak ook altijd een voorbehoud als ik mensen adviseer wat aan hun voeding te doen of een supplement daaraan toe te voegen. Wat ik positief vind, is dat goede voeding al of niet in combinatie met een supplement mensen zelf aan hun gezondheid laat werken. Dat geeft hen een goed gevoel en dat alleen al werkt positief. Er zijn bovendien goede redenen om te veronderstellen dat er daadwerkelijk gunstige effecten zijn. We wachten de uitkomsten van de thans lopende onderzoeken dan ook met spanning af”.