Kijken door een
gekleurde olijfoliebril

Spoedig ontdekte de delegatie dat de gezondheid van de Kretenzers alles te maken had met het voedsel dat zij nuttigden. Al tientallen jaren onderzoeken wetenschappers de leefgewoonten van bewoners in dat gebied in relatie tot hun gezondheid. Onder andere uit de Zeven Landen Studie, waarin de samenhang tussen voedingsgewoonten, levensstijl en hart- en vaatziekten wordt bestudeerd, komt naar voren dat mensen in mediterrane gebieden een drie keer zo kleine kans hebben te overlijden aan hart- en vaatziekten als westerlingen.

Recent onderzoek toont aan dat ook kanker, dementie en diabetes minder voorkomen. De bevolking rond de Middellandse Zee leeft over het algemeen langer en gezonder. In de mediterrane keuken maakt de kok rijkelijk gebruik van olijfolie. Conclusie: Olijfolie vermindert de kans op bovengenoemde welvaartsziekten.

Tomaten
Zo kort door de bocht gaan niet alle wetenschappers. Olijfolie is slechts één onderdeel van het totale voedingspatroon in landen rond de Middellandse Zee. Zo eten Zuid-Europeanen bijvoorbeeld ook veel tomaten, waarvan bekend is dat ze stoffen bevatten die hun steentje bijdragen aan het voorkomen van hart- en vaatziekten en kanker.

Tientallen wetenschappers uit de gehele wereld waren begin oktober bijeen op een conferentie op het Spaanse eiland Mallorca om kennis uit te wisselen over mediterrane voedingsgewoonten en de rol van olijfolie daarin. Het congres is gesubsidieerd door de Europese Gemeenschap, die de consumptie van olijfolie wil verhogen.

Dat het mediterrane dieet gezond oogt, valt niet te ontkennen. Dagelijks verse, seizoengebonden en lokaal verbouwde groenten en fruit. Veel granen, vooral in de vorm van brood. Olijfolie als de voornaamste vetbron. Een matig gebruik van zuivel, vooral bestaande uit yoghurt en kaas. Veel vis, weinig vlees en een matige alcoholconsumptie van hooguit een paar glazen wijn tijdens het eten.

Stamppot boerenkool
De gunstige effecten van het mediterrane dieet waren voor epidemioloog dr. J. Broer van de Groningse GGD reden om dit eetpatroon te introduceren onder de Oost-Groningers, een risicogroep die veel rookt en lijdt aan overgewicht. Deze bevolkingsgroep heeft 17 procent meer kans op hart- en vaatziekten dan de rest van Nederland.

„Verzadigde vetten zijn slecht voor de gezondheid. Onverzadigde vetten hebben daarentegen een gunstig effect op de gezondheid. De Nederlandse margarines bevatten vooral meervoudig onverzadigde vetzuren. Olijfolie bestaat voor het grootste deel uit enkelvoudig onverzadigde vetzuren. Van beide soorten is het gunstige effect op de gezondheid bekend, maar de commerciële branche wil ons laten geloven dat enkelvoudig onverzadigde vetzuren gezonder zijn, om op die manier meer olijfolie te verkopen.”

Het wetenschappelijk bewijs hiervoor is volgens Broer nog steeds niet geleverd. „Olijfolie maakt deel uit van een breder voedingspatroon, waarin factoren zitten als een matige alcoholconsumptie, veel groenten en relatief weinig verzadigde vetzuren. Ook de Zuid-Europeaan eet overigens steeds ongezonder. Het echte mediterrane dieet gaat terug op de eetgewoonten van de Kretenzers in de jaren zestig, die door armoede gedwongen waren veel groenten en vis en weinig vlees en alcohol te gebruiken.”

Het probleem in Nederland is dat juist de minder gezonde boodschappen goedkoop zijn. „In onze agrarische grootmacht Nederland kost een kilootje kaas op de markt een gulden of twaalf, terwijl de feitelijke kostprijs twee keer zo hoog is. De overheid subsidieert ongezond eten. Toch heerst in Nederland niet zo'n vorm van armoede dat olijfolie te duur is. De gemiddelde Nederlander eet veel te veel verzadigd vet en te weinig groente en fruit. We moeten weer gewoon stamppot boerenkool op tafel zetten.”

Gestresst
Terug naar de landen rond de Middellandse Zee. Wetenschappers noemen naast het eten ook andere zaken die van invloed kunnen zijn op een gezonde levensstijl. Zo wijst dr. R. Stanton, voedingsdeskundige aan de universiteit van New South Wales in Australië, erop dat stress van invloed is op het ontstaan van hart- en vaatziekten. „Mensen in het Middellandse-Zeegebied zijn niet gauw gestresst. Ze nemen de tijd om te eten, terwijl Amerikanen negen van de tien maaltijden in de auto nuttigen.”

Stanton is overigens overtuigd van de gunstige invloed die olijfolie heeft op het cholesterolgehalte van het bloed. Er bestaan twee soorten cholesterol. LDL-cholesterol, de slechte soort, hoopt zich op aan de binnenkant van de bloedvaten en veroorzaakt arteriosclerose. In Nederland staat dat bekend als aderverkalking, maar eigenlijk is er sprake van slagadervervetting. HDL-cholesterol, het goede cholesterol, voert het teveel aan cholesterol af naar de lever en neemt ook cholesterol van de vaatwandafzettingen mee. Hierdoor vermindert de kans op hart- en vaatziekten. Onverzadigde vetten helpen een hoog LDL-cholesterolgehalte te verlagen.

De genetische verschillen tussen bevolkingsgroepen zijn voor professor J. M. Ordovás, hoogleraar voedingsleer aan de Tufts University van Boston, bron van onderzoek. „De bevolking in Zuid-Europa heeft een andere etnische en culturele achtergrond. Ook de samenstelling van de genen is anders. In mijn onderzoek probeer ik aan te tonen dat die een natuurlijke barrière vormt tegen hart- en vaatziekten.”

Vitamine E
Olijfolie is een rijke olie, die naast vetten nog honderden verschillende stoffen bevat. Dat in tegenstelling tot bijvoorbeeld zonnebloemolie, geperst uit zaden. Zo bevat olijfolie antioxidanten die hart- en vaatziekten en kanker helpen voorkomen. Antioxidanten vangen vrije radicalen weg, agressieve zuurstofmoleculen, die lichaamscellen kunnen beschadigen. Professor P. Mata, biochemicus in Madrid, onderzoekt de rol van antioxidanten in olijfolie.

„Oxidatie van LDL-cholesterol bevordert het ontstaan van arteriosclerose. Het is dus van belang niet alleen het LDL-cholesterolgehalte te verlagen, maar ook oxidatie tegen te gaan. Olijfolie bevat van nature antioxidanten, zoals vitamine E en polyfenol. Die helpen oxidatie voorkomen en beschermen de vaatwand, hoewel het exacte beschermingsmechanisme nog niet duidelijk is.”

Een uitgebreid bevolkingsonderzoek maakte de Atheense professor D. Trichopoulos, gespecialiseerd in kankerpreventie, duidelijk dat verschillende soorten kanker, zoals darm-, alvleesklier-, borst- en prostaatkanker, in gebieden rond de Middellandse Zee minder voorkomen dan in de westerse wereld. „Er is dus ook een verband tussen voeding en kanker, hoewel het gunstige effect van het mediterrane dieet minder hoog is dan voor hart- en vaatziekten. Een ander voedingspatroon vermindert de kans op kanker in de westerse wereld met ongeveer 10 procent.”

Maagkanker
Niet alle vormen van kanker komen in het mediterrane gebied minder voor. Maagkanker komt bijvoorbeeld meer dan twee keer zo veel voor als in de Verenigde Staten. Een verklaring voor deze verschillen is voor Trichopoulos gemakkelijk te vinden. „Ten eerste eten mensen in dit gebied veel te zout. Verder komt de bacterie Helicobacter pylori in onze streken meer voor. Die bacterie nestelt zich op het maagslijmvlies en vergroot de kans op maagzweren en maagkanker.” Omdat de levensstandaard en in verband daarmee de hygiënische omstandigheden in de gebieden rond de Middellandse Zee steeds beter worden, verwacht Trichopoulos dat in 2020 de cijfers er voor de Zuid-Europeanen gunstiger uit zullen zien.

Ondanks de goede eigenschappen van het mediterrane dieet benadrukt de kankerspecialist dat eten vooral een zaak is van genieten. „We moeten niemand het mediterrane dieet opdringen, dan wordt het nooit een succes. Een goed bereide maaltijd moet de doorslag geven.”