Het ankerpunt van Jan Baan

De grondlegger van wat nu een automatiseringsreus is, ontvangt in stijl. Het topmanagement van The Baan Company zetelt op het Puttense landgoed De Vanenburg. Jan Baan, als altijd in krijtstreep, oogt met zijn geringe lengte niet als een softwarekoning, de benaming die de financiële analisten hem in hun beoordeling meegeven. De 52-jarige dankt de verkiezing vooral aan zijn strategisch inzicht en geloofwaardigheid, zo valt te lezen.

De geschiedenis van de softwarebouwer is inmiddels alom bekend. De Baan-story doet bijna sprookjesachtig aan. Deze maand twintig jaar geleden begon Jan zijn activiteiten in een oude schuur. Vandaag de dag is hij werkgever van zo'n 5000 mensen die wereldwijd opereren. Het concern is goed voor een omzet van 684 miljoen dollar en de winst (na belasting) is gegroeid tot 77 miljoen dollar (cijfers 1997).

Jan heeft nooit vermoed dat zijn onderneming zou uitgroeien tot de huidige omvang. „Nog voor geen 2 procent. Dat dat uiteindelijk wel is gebeurd, heeft eerder te maken met een stuk onrust dan met visie.

Terugkijkend moet ik met verwondering erkennen dat de Heere het werk heeft willen zegenen”. Dan scherp: „Sommigen vragen zich af of je de situatie waarin we terecht zijn gekomen nog wel een zegen mag noemen. Ik denk dat je dat niet in de hand hebt. De vraag is wél wat je met die zegen doet”.

Hij haalt de bede van Agur aan: „Voed mij met het brood van het mijn bescheiden deel. Hoeveel is bescheiden? Ook dat is een stuk voorzienigheid. Heel veel mensen verwijten ons dat het bedrijf zo ver is gegroeid. Betekent dat dan dat ik dus 's ochtends niet meer op de knieën hoef om te vragen om een zegen over het werk? Ik betwijfel dat”.

Christenen en hindoes
De christelijke opvattingen van de broers Jan en Paul Baan (in de pers krijgen ze steevast het predikaat “gereformeerd” mee) betekent niet dat The Baan Company een reformatorisch bedrijf is. Die bestaan in de optiek van Jan trouwens ook niet. „Hier werken christenen en hindoes, om maar eens wat te noemen. Ik hoop dat christenen hier ook kunnen blijven werken. Dat zie ik eigenlijk als mijn belangrijkste taak.

Ik heb echter geen roeping als evangelist. Hooguit ben ik getuigend bezig. Dat wordt in de zakenwereld zeker niet altijd op prijs gesteld. Hopelijk wel gerespecteerd. Baan is onderdeel van de maatschappij, en als het erop aan komt van een vijandige wereld. Dan zijn mijn ambities echt niet te hoog. Als je nog wordt getolereerd, mag je blij zijn. In deze gebroken wereld heb ik mijn taak te vervullen”.

De zondagsrust heeft de hoogste prioriteit bij Jan Baan. „Maakt er dan nooit iemand een offerte op zondag? Natuurlijk wel, dat kan ik niet voorkomen, maar de werknemers weten heel goed dat ze daarmee bij mij niet scoren. Wat ik hooguit kan bereiken, is een ontmoedigingsbeleid.

Iemand heeft wel eens gezegd dat ik werk met 5000 dienstknechten en dienstmaagden. Ik geloof dat niet zo. Ik voel meer verantwoordelijkheid voor de mensen in mijn directe omgeving. Niet voor iedereen. Als dat zo was, zou ik mijn werk niet meer kunnen doen.

Om ons te wapenen tegen de dreiging van het werken op de eerste dag van de week hebben we een commissie gevormd, waarin we onder anderen prof. dr. W. H. Velema hebben gevraagd naar zijn opinie. Ons streven is het zo maximaal mogelijk voorkomen van zondagsarbeid. Het schijnt nu dat ons voordeel kan zitten in de wereldwijde tijdzones en in Internet. Cyberconsult heet dat. Iemand kan in India zitten en een probleem oplossen in Amerika. Op deze manier zetten we bedreigingen om in kansen”.

Het heeft volgens Jan Baan geen zin om een soort handboek soldaat of bedrijfscode op te stellen waarin allerlei ethische opvattingen zijn vastgelegd. „Nee, dat is niks. Ik vind een dergelijke code vaak zo'n pr-achtig gebeuren. Wat heb je aan regeltjes als er geen draagvlak is bij je mensen. Durf je kwetsbaar opstellen. Daar kom je verder mee”.

Autoracen
Het stoort de topman dan ook dat mensen hem er via het RD op wijzen dat zijn bedrijf in het buitenland aan sponsoring van autoracen en voetbal doet. „Daar baal ik een beetje van. Als er iets is wat ze niet zint, moeten ze bij mij komen. En wat die sponsoring betreft, waarvan ik overigens niet op de hoogte was, iedereen weet drommels goed dat ik daar vierkant op tegen ben, of dat nu om voetbal of autosport gaat. Maar dat wil niet zeggen dat bij ons nooit iets uit de hand loopt. Er gaan dagelijks dingen fout.

Mensen zeggen dan tegen mij: „Jij bent de baas en kunt dat toch voorkomen?” Zo simpel ligt het niet. We zijn met 39 procent minderheidsaandeelhouder. Iedere vestiging heeft zijn eigen verantwoordelijkheid binnen de bedrijfsdoelstelling. Ik kan wel mijn invloed aanwenden en proberen ongewenste verschijnselen de kop in te drukken. Bij die sponsoring bijvoorbeeld moet ik dat wel verkopen. Met argumenten. Ik zeg dan dat sportsponsoring niet past bij de cultuur van het bedrijf, dat het niet effectief is en nog een hoop zakelijke argumenten. Daarmee probeer je dingen aan te pakken. Dat is in dit geval ook gebeurd”.

Hoe moet een werknemer uit bijvoorbeeld Japan nu weten dat zondagswerk niet is gewenst?

„Dat probeer ik uit te dragen tijdens business-presentaties. Ik lig er 's nachts wel eens wakker van hoe ik dat aan moet pakken. Je kunt geen vroom verhaal houden”. Jan Baan activeert zijn laptop en legt uit hoe hij te werk gaat. „Ik vertel eerst iets over het bedrijf en daarna over de stichting Oikonomos (waarin de broers hun aandelen hebben ondergebracht en die onder andere activiteiten in ontwikkelingslanden ontplooit, red.). En ook dat er meer is dan Wall Street en Nasdaq. Het gaat zeker niet alleen om geld.

Binnen onze onderneming hebben de werknemers een grote eigen verantwoordelijkheid. Bij het werk gelden hier voor iedereen de drie i's: innovatie, integriteit en initiatief. Dat houdt ook in dat je iemand die een fout maakt niet gelijk afstraft, maar eerlijk weer een kans geeft.

Als het werk toch uit de hand loopt, ontstaat er stress. En dan kom ik bij een punt waaraan ik een ethische invalshoek kan geven. Over hard werken hoef je niet in te zitten. Dat is gezond. Ik heb wel grote bezwaren tegen workaholics. Die hebben nooit rust, zijn nooit relaxed. Dat zijn de nieuwe slaven. Die vind ik zielig. Ook daarin moet je ontmoedigend zijn”.

Hoe lang werkt Jan Baan eigenlijk?
Glimlachend: „Ik heb het niet eens over werken. Ik ben aanwezig. Maandag tot en met donderdag twaalf uur. Op vrijdag tien uur, want dan word ik al een beetje moe. 's Zaterdags zit ik nog een beetje te e-mailen. Bij elkaar ben ik zestig uur bezig. Dat is niet te veel.

Maar dan komt het: one day of rest. Ik heb het niet over: Gedenk den sabbatdag, dat gij dien heiligt. Daar snapt bijna niemand in de zakenwereld wat van. Maar ik zeg wel dat ik een ouderwets denkend mens ben die vindt dat het in de schepping ligt opgesloten dat er een dag van rust moet zijn. En dat dat al twintig jaar een traditie is bij ons.

Zo bouw ik mijn betoog op naar de zondag. Ik vertel dan over de grote Abraham Lincoln, die op zijn knieën ging als hij niet meer wist hoe het moest. Uiteindelijk kom ik uit bij een staatsman die nog groter is dan Lincoln: koning David. Echt een van de grootste mensen die ooit heeft geleefd. Wat zegt nu die grote David in Psalm 124? Onze hulp is in de naam des Heeren, Die hemel en aarde gemaakt heeft. En dan mag ik vertellen dat dat het ankerpunt in ons leven is”. De reacties op dergelijke betogen hebben de topman tot nu toe niet teleurgesteld. „Integendeel”.

Is Jan Baan veranderd in de afgelopen twintig jaar?
„Persoonlijk ben ik misschien iets verzakelijkt. Ik moet andere prioriteiten stellen. Privé heb ik minder tijd gekregen en de tijd die ik heb geef ik wat strikter aan mijn gezin. Daardoor ben ik voor de buitenwereld best wat afstandelijker geworden. Sommigen vinden dat er een bepaalde drempel is ontstaan. Ik ben niet meer in de gelegenheid om bij Jan en Alleman langs te gaan om even een pilsje te drinken”.

Hoe ziet u uw eigen toekomst?
„Dat is moeilijk te zeggen. Er zijn zo veel onzekerheden. Ten eerste is het bij leven en welzijn. Ten tweede: hoe lang kan ik zelf mee in dit bedrijf, hoe lang heb ik zakelijk toegevoegde waarde voor de onderneming? Ik wil kunnen stimuleren, invloed uitoefenen. En ik vind het belangrijk dat mijn principes worden gerespecteerd. Maar als daar geen sprake meer van is, wordt het moeilijk”.

Met de dagelijkse gang van zaken binnen het concern houdt Jan Baan zich steeds minder bezig. „De meeste zaken zijn volledig gedelegeerd. Ik heb dus geen huiswerk. Paul en ik staan veel meer aan de buitenkant. Voor de dagelijkse activiteiten huren we mensen in die dat veel beter kunnen dan wij. Ik bemoei me niet overal mee, laat iedereen een beetje rommelen. Wel stel ik een stukje talent en leiderschap beschikbaar.

Als je me vraagt wat ik het liefste zou willen dan zeg ik: stoppen en voor Oikonomos gaan werken. Dat is het meest aantrekkelijke. Maar is het daar nu al de tijd voor? Ik heb daar nog geen zicht op”.

Broer Paul bemoeit zich nu al minder met het bedrijf. Hij houdt zich nadrukkelijker bezig met de stichting Oikonomos, naast zijn werk voor Baan Investment (de investeringsmaatschappij van de gebroeders Baan). „We willen vanuit de stichting wat meer initiatieven opzetten. In eerste instantie richten we ons op India, Nigeria, Irian Jaya en Bolivia. Dat zijn vooralsnog de kernactiviteiten. We doen niet aan zending maar richten bijvoorbeeld privé-ziekenhuizen op, doen aan opleidingen en zetten kleinschalige business-activiteiten op touw”.

Papoea is niet dom
Voor de toekomst zijn er nieuwe ideeën van de broers. „Het is even afwachten wat de waarde van het bedrijf op termijn is. Het geld van de stichting zit nu nog voor het overgrote deel in het 39-procentsbelang in Baan Company. Komt het geld van de aandelen beschikbaar, waar we natuurlijk wel rekening mee houden, dan zullen we ons breder oriënteren. Dan kun je verwachten dat wij met informatietechnologie willen proberen heel wat vernieuwing aan te brengen. Daarover is mijn broer aan het nadenken”.

Dat het anders kan, daar is Jan Baan van overtuigd. „Vroeger ging alles in de ontwikkelingslanden langzaam. Eerst bedreven we zending, daarna leerden we de mensen lezen, dan gingen ze naar school en ten slotte kwam er een beetje infrastructuur en een fabriekje. Dan liepen ze geen 500 jaar meer achter, maar 100 jaar. En ze bleven achterlopen. Wij hebben misschien een wat frisser idee.

Een Papoea is niet dom. Hij heeft alle verstand van de jacht en van het oerwoud. Zou zijn kind niet intelligent kunnen zijn? Waarom zou je in het onderwijs gebruikmaken van oude pc's? Tussen nu en twee jaar is satellietcommunicatie overal ter wereld beschikbaar. Als we in de opleidingsprogramma's gebruik kunnen maken van de nieuwste producten dan kunnen historische achterstanden dankzij informatietechnologie worden omgezet in een voorsprong”.

Filtertechnieken
Jan Baan gebruikt nog een ander voorbeeld waarbij hij een rol ziet weggelegd voor de stichting Oikonomos. „Neem Internet. In Nigeria zie ik mensen in klinieken werken met allerlei gebrekkige middelen. Daar heb ik veel respect voor. Die mensen zijn niet altijd overal bevoegd voor, maar redden theoretisch gesproken wel veel levens. Stel je voor dat ik nu een professor in Leiden vind, die geen zin heeft om daarheen te reizen, maar die bereid is één uur per week een operatie op afstand te begeleiden. Dat kun je met Internet doen. Hetzelfde geldt voor het opzetten van een onderwijssysteem”.

De kritische houding ten opzichte van Internet deelt Jan Baan. „Internet bezwaart ons, hoewel we er zakelijk volop gebruik van maken. In de privé-sfeer ligt het een stuk lastiger, hoewel ik denk dat het een ontwikkeling is die niet tegen is te houden”.

Om die reden spant Baan zich in voor een schoon Internet. „Op dit moment proberen we een meerderheidsaandeel te verwerven in een Amerikaans bedrijf dat zich bezighoudt met filtertechnieken. De mormonen in de Verenigde Staten werken al langer aan een schoon Internet onder het motto “proper family en antiporno”.

Ik zie de mogelijkheid om een techniek op de markt te brengen waardoor je wellicht veiliger op Internet kunt rondwandelen dan in een Bruna-winkel. Die techniek bestaat al. Het is mogelijk om met deze techniek allerlei zaken op Internet op te sporen. Zo worden er op dit moment iedere dag vierhonderd porno-sites afgehaald. Je kunt ook denken aan het weren van bijvoorbeeld godslasterlijke zaken. Er zijn testen met het systeem gedaan waarbij bezoekers van een grote computerbeurs een premie kregen wanneer ze erin slaagden een porno-site te vinden. De filters bleken voor 99,5 procent betrouwbaar”.

Jan Baan houdt nog even een slag om de arm maar verwacht dat de programma's op korte termijn op de Nederlandse markt komen. „Hopelijk lukt dat binnen een paar maanden”.

Het filterprogramma wordt op een pc geïnstalleerd. Dat programma kan alleen buiten werking worden gesteld door middel van zogenaamde sleutels. „Voor de uitschakeling hiervan moeten bijvoorbeeld vader en moeder toestemming geven. Zo beschermen ze elkaar. Het filterprogramma is zelfs zo geperfectioneerd dat het ook de context kan beoordelen waarin bepaalde woorden staan. Als het niet aanstootgevend is bedoeld, zoals bijvoorbeeld het woord borst in het bijbelboek Hooglied of in medische literatuur, kan het toch worden opgeroepen”.

De topman ziet niets in plannen van het Reformatorisch Dagblad om ooit zelf als provider een geschoond Internet aan te gaan bieden, waarbij de krant zelf de informatiestroom kuist. „Dat kun je nooit bijbenen gezien de hoeveelheid informatie die dagelijks op Internet wordt gezet, of je moet het met filters doen”.

Jan Baan is van mening dat de prijs van een filterprogramma geen belemmering mag zijn. „We willen het voor heel weinig geld massaal beschikbaar stellen. Daarom denken we erover na om dit project zakelijk aantrekkelijker te maken, zodat de financiering geen probleem is”. Aan de filtertechniek kan bijvoorbeeld een zoekoptie worden gekoppeld. „Wie verkoopt het goedkoopste boutje of moertje? Dat kun je dan razendsnel opzoeken”.

In het bedrijfsleven is een fusiegolf gaande. U ziet op termijn voor uzelf een rol weggelegd bij de stichting Oikonomos. Komt Baan dan in handen van bijvoorbeeld Microsoft?
„Dat weet ik niet. Iedereen in de automatiseringswereld heeft een relatie met iedereen. Als we niet zo sterk waren gegroeid, hadden we nooit zelfstandig kunnen blijven. Dat wil niet zeggen dat dit niet kan veranderen. Ik durf echt niet te beweren dat Baan bij leven en welzijn de komende jaren volledig zelfstandig blijft. Maar aan de andere kant is het beslist niet ons uitgangspunt om de zaak te verkopen”.

Jan en Paul Baan staan op de lijst van rijkste Nederlanders op de derde plaats.
„Gelukkig is het niet ons eigen geld, maar van de stichting, dus het klopt niet. Bovendien vind ik het ook niet aardig. Ik kies er bewust voor niet al te zeer meer in de publiciteit te komen. Ik stel meer prijs op mijn privacy. Natuurlijk zijn wij niet onbemiddeld, maar wij proberen met onze levenswijze geen aanstoot te geven”.