Russen zoeken toekomst
in ver verleden
Van onze correspondent
MOSKOU – Rusland staat in de steigers. Waar je ook komt in het uitgestrekte land, overal worden kerken, kloosters en andere voorrevolutionaire gebouwen in oude eer hersteld. Maar het blijft niet alleen bij de restauratie van gebouwen. Ook eeuwenoude ideeën, zowel religieuze als filosofische, worden weer op grote schaal bestudeerd en opnieuw verspreid. Zelfs de geschiedenis wordt grotendeels herschreven. Bij het aanbreken van het nieuwe millennium is Rusland bezig de klok juist een eeuw terug te zetten en in sommige opzichten zelfs een millennium.
Op maatschappelijk gebied lijkt het huidige Rusland terug te keren naar het einde van de 19e eeuw. Het politieke systeem stond toen in het teken van het autocratische tsaristische bestuur en de verhoudingen tussen burgers onderling kenmerkten zich door een zeer traditionele waarden-, normen- en rollenpatroon.
Op religieus gebied lijkt Rusland zelfs terug te gaan naar het einde van de negende eeuw, toen de Russische vorst Vladimir het orthodoxe christendom als Russische godsdienst aanvaardde en begon met de kerstening van de Russische volk. Ook nu werkt de Russisch-Orthodoxe Kerk in nauwe samenwerking met de wereldlijke autoriteiten met succes aan de herkerstening van het Russische volk.
Terugkeer respect
„Je ziet het overal om je heen. De mensen keren de laatste jaren massaal terug naar de kerken en er komt weer meer respect voor moraal en onze eeuwenoude eigen tradities”, zegt Svetlana Borisovna, een gepensioneerde Moskouse die al haar hele leven het Russisch-orthodoxe geloof aanhangt. Ze is bijna 70 jaar en heeft dus een groot deel van de 20e eeuw in Rusland meegemaakt. Zoals vele andere Russen is ze ervan overtuigd dat de jongste generatie Russen weer volledig de waarden en normen zal accepteren die voor de Russische Revolutie van 1917 in het land de toon aangaven. Vooral de kerk speelt volgens haar in dit proces een cruciale rol.
„Het communisme heeft het morele besef bij de Russische mensen totaal vernietigd. Zowel religieuze als andere eeuwenlange tradities werden verboden en vernietigd. In plaats daarvan kwamen de leugen en de angst”, meent Borisovna. Dat is volgens haar ook de reden dat direct na de val van het communisme de Russische bevolking moreel gezien geheel is doorgeslagen.
„Opeens mocht alles, er was niemand meer die zei dat je iets beter niet kon doen. Externe remmingen verdwenen met de val van het communisme heel snel. Maar aangezien de eigen waarden en normen grotendeels ook vernietigd waren, bestonden er ook geen innerlijke remmingen meer en opeens leek dus alles te mogen. Vandaar ook dat mensen hier op grote schaal contractmoorden gingen plegen. Het belangrijkste was dat je inderdaad het afgesproken bedrag op tijd betaalde, moreel besef of zo'n daad nu goed of fout was bestond gewoon niet meer.”
De laatste jaren verdwijnt dit morele vacuüm volgens Borisovna langzaam maar zeker. Dat zou vooral te danken zijn aan de toenemende herwaardering en acceptatie van de prerevolutionaire Russische levensstijl en de daarmee verbonden waarden en normen.
Moreel alternatief
Steeds meer Russen zijn namelijk na het failliet van het communistische ideeënstelsel op zoek gegaan naar een moreel alternatief. Hoewel sommigen hiervoor ten rade gingen bij westerse religies en filosofen, vonden de meesten dit in het Russische tsaristische en orthodoxe verleden. Het atheïstische en vooruitstrevende communisme had de band met dit verleden echter bewust totaal doorgesneden, met het doel de Russische identiteit te vervangen door een Sovjetidentiteit. Het had hiertoe zowel de kerk als de monarchie verboden en getracht deze instituten geheel uit te roeien. Lange tijd was hiervan inderdaad weinig terug te vinden in het Russische dagelijkse leven.
Sinds de val van het communisme is dit echter snel en totaal veranderd. Russen hebben zich nu weer op grote schaal op dit verleden gestort en de gevolgen worden steeds tastbaarder. Zo bevindt zich in het huidige Rusland op de hoek van bijna elke straat een kerkstalletje met religieuze literatuur en worden overal in het land de vaak onder het communisme verwoeste kerken en kloosters gerestaureerd of zelfs herbouwd om vervolgens weer in gebruik te worden genomen voor het oorspronkelijk religieuze doel. Daarnaast zijn er op grote schaal fotoboeken en literatuur te vinden over het leven van de tsaren en krijgen hun gevoerde politiek en denkbeelden een steeds positievere uitleg.
Industriële Revolutie
Op de scholen spreekt men weer met bewondering over het Rusland van voor 1917 en krijgen de kinderen steeds meer onderricht in het Russisch-orthodoxe geloof. En een willekeurig toeristische rondreis in Rusland gaat zonder uitzondering gepaard met de verheerlijking van de rol van het tsarisme en de Russisch-Orthodoxe Kerk in de vroegere Russische samenleving.
Over de 20e eeuw zijn echter nauwelijks positieve verhalen te vinden. Zelfs de Industriële Revolutie, die Rusland toch een tastbare materiële vooruitgang heeft opgeleverd en onder meer zorgde voor de Russische successen in de ruimte, wordt voornamelijk negatief beoordeeld. De industrialisatie zou volgens niet weinigen alleen maar de traditionele Russische levenswijze hebben aangetast, die zich immers tot het begin van deze eeuw hoofdzakelijk op het platteland afspeelde.
Rusland bevindt zich aan de vooravond van het nieuwe millennium dan ook in een totaal andere situatie dan het Westen. Terwijl in Europa en Amerika de Industriële Revolutie en de materiële vooruitgang van deze eeuw de basis vormen voor een groot optimisme in het nieuwe millennium als tijdperk van nieuwe mogelijkheden en onbegrensde uitdagingen, lijken de Russen zich steeds meer af te keren van dit optimistische toekomstgeloof.
Voor hen is vooruitgang synoniem met de vernietiging van het verleden en met het verwoestende communisme, dat geheel op de vooruitgangsgedachte was gebaseerd. De communisten voorspelden immers binnen de kortste keren de hemel op aarde, maar hun vooruitgangsexperiment heeft Rusland uiteindelijk alleen maar lijden gebracht, zowel in materiële als in geestelijke zin.
Hoewel er in Rusland wel degelijk een groep mensen is die hetzelfde vooruitgangsoptimisme is toegedaan als in het Westen, vormt deze groep een minderheid en lijkt ze op geestelijk en politiek gebied steeds minder invloed te hebben in hun land. Rusland wijst voor het nieuwe millennium het westerse vooruitgangsgeloof dan ook af als ongeschikt voor eigen gebruik en grijpt in plaats daarvan terug op de oude vertrouwde waarden en normen die golden onder het tsarisme, dat een belangrijke plaats inruimde voor de Russisch-Orthodoxe Kerk. De 20e eeuw lijkt voor Rusland dan ook een eeuw te ver te zijn geweest.
Dit is de eerste aflevering in een serie over Kijk op 2000.
