Soldaten komen massaal niet opdagen

Het kost Rusland nog steeds moeite onder ogen te zien dat zijn leger niet meer de middelen en de discipline heeft als onder de Sovjets, en dus ook niet meer dezelfde rol kan opeisen als voorheen. Het is zelfs de vraag of de Russen het geld kunnen vinden dat zij nodig hebben voor hun toegezegde 4000 manschappen in Kosovo. Kunnen ze dat geld dan ook niet veel beter gebruiken om orde op zaken te stellen in eigen huis?

Ten tijde van de Sovjet-Unie beleefde het Russische leger gouden tijden. De communisten drukten hun macht immers vooral uit in militaire kracht. Hoe meer tanks en raketten, hoe groter de kans op wereldheerschappij. Het grootste deel van de Sovjet-begroting was bestemd voor het leger en verwante sectoren. En het militair-industriële complex was de motor van de economie. Met het aantreden van partijleider Michail Gorbatsjov in 1985 en de invoering zijn glasnost- en perestrojkapolitiek kwam hier verandering in. Er kwam meer aandacht voor de productie van consumentengoederen en een belangrijk middel hiervoor was conversie, de omschakeling van militaire naar consumentgerichte industrie. Daarnaast zorgden ook de verschillende wapenbeheersingsakkoorden met de Verenigde Staten tot een eerste inkrimping van het enorme Russische leger.

Reducties
Met de val van het communisme en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kwam dit proces in een stroomversnelling. Honderdduizenden militairen keerden werkloos terug naar Russisch grondgebied, eerst uit Oost-Europa en daarna uit de meeste voormalig Sovjet-republieken. De Russische economie stortte geheel in en voor de nieuwe hervormingsgezinde machthebbers had het leger geen prioriteit.

Verzwakking van het leger was zelfs in hun voordeel, gezien de nogal sterke restauratieve procommunistische krachten in deze sector. Toch ontwikkelden de nieuwe machthebbers in de loop ter tijd een hervormingsprogramma voor de strijdkrachten, dat behalve in enorme reducties ook voorzag in afschaffing van de dienstplicht. Dit programma is echter nooit doorgevoerd vanwege de opeenvolgende economische crises in het land.

Het Russische leger moet het op dit moment dan ook met een heel klein budget stellen. En als de militairen al niet ontslagen zijn dan vertrekken ze vaak vrijwillig uit het leger. Van het prestige en de goede arbeidsvoorwaarden, vooral uitgedrukt in hoge salarissen en privileges, is bij het leger dan ook weinig meer terug te vinden. Er is zelfs een groot gebrek aan huisvesting.

Het Russische ministerie van Defensie maakte onlangs bekend dat het maar liefst 100.000 officieren geen fatsoenlijke woning kan aanbieden. En een groot deel van hen krijgt al maandenlang niet uitbetaald. Het maandinkomen zelf is ook maar een schijntje, uiteenlopend van 60 dollar voor een luitenant tot ten hoogste 160 dollar voor de hoogste officier. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat het aantal excessen in het leger toeneemt. De gefrustreerde legerofficieren blijken zich vooral af te reageren op dienstplichtigen.

Geweld
Ondanks dat de huidige Russische machthebbers streven naar de invoering van een beroepsleger, zal het Russische leger het vanwege geldgebrek voorlopig nog moeten doen met dienstplichtigen. Die moeten zo'n twee jaar dienen. Vanwege het toenemende aantal excessen willen echter steeds minder jonge Russen het leger in. En dat is heel begrijpelijk. Volgens de hoogste militaire aanklager kwamen in 1998 maar liefst 2000 dienstplichtigen tijdens hun diensttijd om het leven, vier op elke duizend! De slachtoffers vallen vooral tijdens de gewelddadige ontgroeningen, maar ook later worden de jonge jongens vaak geconfronteerd met agressief gedrag van hogergeplaatsten, uiteenlopend van schoppen tot zware mishandeling.

Het moge niet verbazen dat ook een toenemend aantal dienstplichtigen zelfmoord pleegt. Concrete getallen hierover zijn moeilijk te verkrijgen, maar in 1997 zou het om 450 gevallen zijn gegaan. Ondanks de instelling van een speciale telefoonhulplijn waar slachtoffers aangifte kunnen doen van mishandeling en de daders zelfs voor het gerecht kunnen laten slepen, lijkt de situatie de afgelopen jaren alleen maar erger te worden.

Vandaar ook dat steeds meer dienstplichtigen deserteren of uit frustratie hun geweer leegschieten op pelotongenoten, om vervolgens de hand aan zichzelf te slaan. Een ander probleem is het voedseltekort. Veel officieren hebben contracten afgesloten met plaatselijke staatsboerderijen. In ruil voor voedsel helpen de dienstplichtigen hier mee met het oogsten en sommigen werken zelfs maanden achtereen op het land.

Dienst weigeren
Hoewel de nieuwe Russische grondwet (1993) officieel het recht kent op vervangende dienstplicht, is het in de praktijk heel moeilijk hierop een beroep te doen. Aanvankelijk gelukte het vrijwel niemand er gebruik van te maken. Inmiddels zijn wel van aantal dienstplichtigen na lange strijd de gewetensbezwaren erkend. Maar de constante tegenwerking van de staat –je moet onder meer voor de rechter verschijnen– is zo groot dat velen uiteindelijk besluiten maar helemaal niet op te komen.

Volgens de laatste gegevens van het Russische ministerie van Defensie kwam bij de oproep voor dienstplichtigen eind vorig jaar maar liefst 13 procent niet opdagen, en slechts 1000 van de 158.000 opgeroepenen deden een eerste beroep op gewetensbezwaren. Overigens worden degenen die niet opkomen gebrandmerkt als deserteurs. Het leger houdt regelmatig landelijke razzia's om hen alsnog in het leger te krijgen.

Vooral geldgebrek lijkt de oorzaak van de toenemende wantoestanden in het Russische leger. Het afgelopen jaar is het leger met maar liefst 400.000 man gekrompen tot 1.200.000 man. Toch leven de meesten er op de rand van het bestaansminimum. De 400 miljoen dollar die Rusland nu moet uittrekken voor het sturen van 4000 militairen naar Kosovo voor een vredesmissie, kan dan ook beter worden besteed om thuis eens orde op zaken te stellen.