Slachtoffer van fascisme
en communisme

De man die naar voren is gestapt is de Nederlandse ambassadeur in Moskou, baron de Vos van Steenwijk. Hij leest een gedicht voor dat spreekt van jonge doden. Hij spreekt de woorden uit nabij de witte grafsteen, die ook is opgericht voor een jonge dode. Achtentwintig jaar jong was tweede luitenant KNIL Gerrit van der Waals toen hij in 1948 overleed. Hij is Nederlands oorlogsslachtoffer, maar pas gevallen na afloop van de oorlog.

En niet op Nederlands of op Duits grondgebied, maar op Russisch. In de Oeral, om precies te zijn, in de Russische gevangenis Lefortovskaja. Hij overleed er aan ondervoeding en ziekte. Volgens de Nederlandse militair-tolk Epema, gestationeerd bij de Nederlandse ambassade in Moskou, is zijn lichaam toen gecremeerd en is zijn as uitgestrooid over nabij gelegen velden. Onder de witte grafsteen liggen dus geen stoffelijke resten van Van der Waals. Maar de lotgevallen van deze Nederlandse soldaat zijn daardoor niet minder gruwelijk.

Krijgsgevangenschap
Hoewel volgens Epema nog steeds onderzoek wordt gedaan naar wat er precies met Van der Waals in de toenmalige Sovjet-Unie is gebeurd, is de wijze waarop de Nederlandse soldaat in de Sovjet-Unie is terechtgekomen in grote lijnen bekend. De jonge luitenant werd net als vele andere Nederlandse soldaten en officieren na de Duitse bezetting van Nederland in mei 1940 door de Duitsers krijgsgevangen genomen. Uiteindelijk werd hij geïnterneerd in het krijgsgevangenenkamp Stanislau, op Oekraïens grondgebied.

Op 21 augustus 1943 wist Van der Waals echter te ontsnappen en vluchtte naar Hongarije, waar hij in een interneringskamp voor Polen terechtkwam. Hij had er echter vrij ruime bewegingsvrijheid en had er zelfs veel contact met de Nederlandse gemeenschap in Boedapest. In 1944 bezetten echter de nazi-Duitsers Hongarije en was Van der Waals genoodzaakt onder te duiken. Toch zag de Nederlander kans om actief te worden voor de Britse inlichtingendienst.

Deze activiteiten leidden ertoe dat hij in december 1944 samen met een Hongaarse verzetsman de grens met de Sovjet-Unie overstak. Het Rode Leger was inmiddels begonnen Hongarije te bevrijden en maakte zich op om Boedapest op de Duitsers te veroveren. Van der Waals wilde de Sovjets militaire gegevens doorspelen over Duitse en Hongaarse opstellingen en afweergeschut.

De Sovjets arresteerden hem echter en brachten hem over naar Moskou, waar hij werd opgesloten in de beruchte Loebjanka-gevangenis, ondanks het feit dat hij officieel de status had van geallieerd krijgsgevangene. De Sovjets hielden hem vermoedelijk echter voor een voor de Duitsers werkende oorlogsvrijwilliger, van wie ze er tijdens hun gevechten in Oost-Europa veel waren tegengekomen.

Diplomatieke oorlog
Van der Waals was dan ook lang niet de enige Nederlander die tijdens de opmars van het Rode Leger werd gevangengenomen en gedeporteerd naar de Sovjet-Unie. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog bevonden er zich duizenden Nederlanders in Sovjetgevangenschap. Naast aan Duitse kant meestrijdende vrijwilligers ging het niet zelden om verzetsstrijders.

Hoewel volgens internationale afspraken de Sovjet-Unie verplicht was deze Nederlanders te repatriëren, weigerde ze dit. Reden was het besluit van de Nederlandse regering om Sovjetburgers die zich na afloop van de oorlog op Nederlands grondgebied bevonden, niet tegen hun wil terug te sturen naar hun moederland. Deze liepen namelijk grote kans bij aankomst in hun land direct opgesloten te worden in een kamp.

De meesten van hen hadden namelijk in Duitse krijgsgevangenschap gezeten en de Sovjets vatten dat op als verraad aan het moederland. De op dat moment in Nederland aanwezige Sovjetburgers waren overigens vooral vrouwen die inmiddels met een Nederlander waren getrouwd. Om deze vrouwen toch naar Russisch grondgebied terug te krijgen, trachtten Russische functionarissen hen zelfs te ontvoeren. Nederland hield echter voet bij stuk en zette de verantwoordelijke Russische functionarissen het land uit.

Unieke houding
De Nederlandse principiële houding in deze zaak was uniek in het Europa van net na de oorlog. De meeste geallieerde landen gaven namelijk wel gehoor aan het inhumane decreet van de Sovjet-Unie om Sovjetburgers terug te sturen naar hun moederland. De Nederlandse houding maakte de Sovjets dan ook woedend en ze weigerden zelfs om ook maar enige informatie openbaar te maken over de Nederlandse gevangenen op hun grondgebied.

Hoewel verscheidene bronnen aantoonden dat luitenant Van der Waals opgesloten zat op Russisch grondgebied, weigerden de Sovjets dit te bevestigen. Pas in de loop van de jaren vijftig gaf de Sovjet-Unie meer openheid van zaken en werden er Nederlanders gerepatrieerd.

Dat was echter te laat voor Gerrit van der Waals. In 1955 maakte de toenmalige president van de Sovjet-Unie, maarschalk Vorosjilov, bekend dat de Nederlandse luitenant reeds in 1948 in de Lefortovskaja-gevangenis in de Oeral was overleden aan ondervoeding en ziekte. Gerrit van der Waals is dan ook zowel het slachtoffer van het fascisme als van het communisme geworden.