Elke twintig seconden een slachtoffer

Twee voorvallen spreken voor zich. Nienke Westerbeek, een jonge moeder uit Amersfoort, werd deze zomer tijdens haar verblijf in Indonesië geveld door malaria tropica. Ze kwam in een ziekenhuis terecht waar (Nederlandse) artsen een juiste diagnose stelden. Nienke kon worden behandeld. Problematischer verging het een bevriend echtpaar van de Westerbeeks. Lokale artsen bleven volhouden dat de man tyfus had. Als er niet was afgegaan op de diagnose die voor Nienke was gesteld (het ziektebeeld kwam overeen), had hij eraan kunnen sterven. Besloten werd de Javaanse artsen te negeren en een behandeling te ondergaan met eigen medicijnen, omdat die niet door het ziekenhuis konden worden verstrekt. Wat het allemaal extra gecompliceerd maakte, was dat de zes maanden zwangere vrouw van de vriend ook malaria kreeg. Dankzij de juiste vaststelling en de beschikking over medicijnen, konden Nienke en het bevriende paar ten slotte herstellen.

Totaal anders is de situatie in het Rubya-ziekenhuis in het Afrikaanse Tanzania. Rubya is een drukbezocht districtsziekenhuis voor Muleba, een gebied met 350.000 inwoners. In 1995 en 1997 waren er respectievelijk 10.538 en 18.511 opnames in Rubya. De eerste drie maanden van dit jaar stierf in Nshamba, het verzorgingsgebied van het Rubya, 5 procent van alle kinderen jonger dan vijf jaar aan malaria.

Niet rooskleurig
De berichten van de afgelopen decennia luidden wat malaria betreft niet rooskleurig. Elke 20 seconden eist malaria een dodelijk slachtoffer. Het sombere beeld uit het Rubya-ziekenhuis is daarom zeker niet overtrokken. De arts Guus Bruins: „Op de afdeling voor kinderen onder de vijf jaar leidde malaria eind 1997 en begin 1998 tot onbeschrijflijke taferelen. De afdeling kon officieel maar twintig patiënten herbergen, maar er lagen er meer dan tweehonderd. Wij waren niet in staat alle kinderen de zorg te geven die ze nodig hadden. Per dag werden er gemiddeld 35 bloedtransfusies gegeven, vrijwel allemaal aan malariapatiënten”. Bruins vergelijkt het aantal bloedtransfusies met twee jaar geleden. Toen waren dat er gemiddeld twee tot drie per dag.

Malaria, een van de belangrijkste tropisch parasitaire aandoeningen, komt in meer dan negentig landen voor. De ziekte wordt veroorzaakt door Plasmodium-parasieten, die van mens op mens worden overgebracht door muggen. Malaria kan zich zowel in een goed- als in een kwaadaardige vorm vertonen. De parasieten tasten de bloedhuishouding aan en kunnen immense schade berokkenen aan het lichaam. Behalve complicaties in hersenen, longen en nieren in het ernstigste geval, ontstaat er bloedarmoede met bijkomende klachten als hoofdpijn, hoest en diarree. De symptomen van malaria lijken soms bedrieglijk veel op die van andere ziekten. Op het gebied van bestrijding en preventie is er deze eeuw zeker de nodige vooruitgang geboekt, maar tot dusver bleef het uitzicht op een effectief malariavaccin uit.

Klimaat
Al in 1990 waarschuwde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) voor de mogelijke gevolgen van het broeikaseffect op de verspreiding van onder meer malaria. Als de temperatuur op aarde stijgt en het meer of minder gaat regenen of sneeuwen, zal malaria wereldwijd vaker voorkomen, zo vreesden ook andere onderzoekers vijf jaar later.

Malaria kan niet los worden gezien van de klimatologische omstandigheden. Eind vorig jaar en begin dit jaar werd het oosten van Afrika getroffen door een buitengewoon hevige regenval. De arts Ad Groen uit Rotterdam herinnert zich dat nog goed, omdat hij dit jaar en vorig jaar in Turiani (Tanzania) werkte. Hij signaleerde een enorme toename van het aantal malariapatiënten in het Turiani-ziekenhuis. „Van de vijfttig opnames per dag steeg het naar de tweehonderd per dag”.

Het is met name de regentijd die een demografische explosie onder de muggen veroorzaakt, stelt Ad Groen, auteur van het boek “Vijftig maanden zwaar”. Sommige landen, zoals Zuid-Afrika, weten inmiddels van wanten. In andere landen laat de aanpak van malaria nog veel te wensen over. De Rotterdamse medicus, die voor de Memisa-stichting in Tanzania werkte, legt uit dat het vooral aankomt op hygiëne. „Probeer te voorkomen dat er te veel muggen in en rond het huis gaan broeien. Zorg ervoor dat stilstaande poeltjes worden gedempt, dat lege blikjes verdwijnen en het gras kort wordt gehouden”.

Klamboe
Verder verdient het aanbeveling muskietennetten te gebruiken. De mug die zich verheugt op het genot van een bloedige borrel, wordt in zijn vlucht belemmerd als hij tegen een klamboe aanvliegt. Het beestje overleeft de noodlanding niet wanneer de klamboe is geïmpregneerd met een langwerkend insecticide.

Ad Groen wijst op een zogenaamde pilot study van Memisa uit begin jaren negentig in Tanzania, waar tegen een geringe vergoeding in permethine gedrenkte bednetten werden vervaardigd en verkocht voor ongeveer tien gulden per stuk. In dit verband is het mooi meegenomen dat permethine biologisch afbreekbaar is en dus onschadelijk voor de gezondheid.

De positieve ontwikkelingen aan het malariafront laten onverlet dat er wereldwijd nog steeds drie kinderen per minuut aan malaria sterven. Groen, die er 'toevallig in Afrika' vijf tropenjaren op heeft zitten: „In Afrika gaat er geen dag voorbij dat er geen kinderen sterven. Men leeft daar heel anders dan hier met ziekten en met sterven. Malaria staat bij de lokale bevolking bekend als een van de vele ziekten”.

Mensen met malaria stappen trouwens het eerst naar een traditionele genezer of een winkel voor pilletjes. Maar de parasieten die malaria veroorzaken, zijn vaak niet meer gevoelig voor chloroquine of andere medicijnen. „Nu de muggen resistenter blijken te zijn geworden en de gebruikelijke behandelingen niet langer aanslaan, zie je dat steeds meer mensen hun toevlucht zoeken tot het ziekenhuis”, licht Ad Groen toe. „De lokale bevolking heeft vaak drempelvrees voor het ziekenhuis. Een opname kan men zich financieel niet permitteren”.

Wereldwijde tocht
Zowel in het noorden als in het zuiden wordt het gevecht tegen de malariamug onverminderd voortgezet. Beslist uniek in haar soort is de vijfjarige malaria-actie “Drive Against Malaria” van de Stichting Memisa Medicus Mundi voor medische hulp aan de derde wereld. Morgen geeft een bekende Nederlander in Rotterdam het startschot voor een grootschalige antimalariacampagne, waaraan de 39-jarige Brit David Robertson zich verbindt.

Robertson zal via een mondiale tocht in een Landrover in meer dan 125 landen de aandacht vestigen op malaria. Zijn reis leidt het eerste jaar via Europa naar Afrika, waar hij ziekenhuizen hoopt te bezoeken waar Memisa-artsen werken. Op die manier zal de Brit straks ongetwijfeld kennismaken met de dramatische toestanden in het Rubya-ziekenhuis. Een leuke bijkomstigheid van zijn 'McDrive' is dat hij, door met een voertuig zo veel mogelijk landen te doorkruisen, een wereldrecord in het Guinness Book of Records probeert te breken.

Voor de ondernemende Robertson is de rit een extra zware uitdaging. Hij is gehandicapt sinds een dronken automobilist hem in 1986 op zijn motor aanreed. Robertson mist een arm en een been. In 1988 ondernam hij ook al een poging om het Guinness-record te breken, maar werd hij na 44 landen te hebben aangedaan in Griekenland aangereden. Wederom door een dronken brokkenpiloot. Eerder tijdens deze reis werd Robertson uitgeschakeld door een ernstige vorm van malaria. Doordat hij met spoed naar Londen werd vervoerd, kon hij worden gered. Vanuit deze ervaring is de Brit betrokken en geïnteresseerd geraakt in 's werelds “killer number one”.