Tsjernomirdin, man van de magnaten

Een week lang liet het Russische staatshoofd de ernstige roebelcrisis op haar beloop. Hij was tenslotte met vakantie... Eergisteren greep hij in. Zijn jeugdige beschermeling, minister-president Kirijenko (36), moest na luttele maanden alweer het veld ruimen voor diens directe voorganger, de eind maart plotseling afzette Tsjernomirdin. En passant presenteerde Jeltsin de in eer herstelde als kandidaat-opvolger voor de presidentsverkiezingen van 2000.

Puur een daad van politieke vertwijfeling, oordeelt een westerse waarnemer in Moskou over deze persoonlijke interventie van Jeltsin. „Ja, ik denk ook dat het een teken is van algehele desoriëntatie en hulpeloosheid bij Jeltsin”, stemt Simon in. „Of er sprake zal zijn van een dubbele terugkeer van Tsjernomirdin, moeten we natuurlijk afwachten. Dat geldt sowieso van het presidentschap. Hij is nu in eerste instantie ingezet als waarnemend premier. Mogelijk gaat het parlement met een vaste benoeming akkoord. Al met al keert het Kremlin hiermee op zijn schreden terug, naar het heet om Rusland te stabiliseren. Zonder meer een twijfelachtige stap”.

President Jeltsin rechtvaardigde gisteren het hernieuwde aantreden van Tsjernomirdin als regeringsleider inderdaad met de woorden: „Stabiliteit in Rusland moet de hoogste prioriteit krijgen”. „Voorwaarts naar het verleden”, commentarieerde de Neue Zürcher Zeitung daarop snedig.

„Precies!” valt de Duitse hoogleraar in. „Tsjernomirdin heeft zich nooit sterk gemaakt voor radicale hervormingen. Hij fungeerde meer dan vijf jaar als minister-president. Gedurende heel die periode stagneerde het hervormingsproces in Rusland. In economisch opzicht viel het land zelfs ál sterker terug. Het is toch niet aannemelijk dat Tsjernomirdin zich nu opeens zal opwerpen als de matador, de grote voorvechter van economische hervormingen?!”

Ongeloofwaardige lof
In zijn officiële voordracht van Tsjernomirdin als vervanger van de falende Kirijenko prees Jeltsin eerstgenoemde om zijn eerlijkheid, doortastendheid en betrouwbaarheid. Het kon gewoon niet op aan loftuitingen. Een propagandapraatje voor het grote publiek.

„Dat is één ding”, constateert de Keulse onderzoeker eveneens. „Tegelijk maakt de president zich met die lofrede op Tsjernomirdin eigenlijk ongeloofwaardig. Per slot van rekening heeft hij dezelfde man pas vijf maanden geleden ontslagen. Bij die gelegenheid veegde Jeltsin Tsjernomirdin in het openbaar de mantel uit: de weggestuurde premier bleek niet in staat de sociale problemen van het vaderland op te lossen. Dé reden toentertijd voor Tsjernomirdins gedwongen aftreden. We weten dus welke waarde Jeltsins woorden werkelijk hebben”.

Soms een afleidingsmanoeuvre van de Russische president? Het regent immers kritiek op zijn functioneren aan het thuisfront. „Beslist!” beaamt Simon. „De vraag is alleen of hem dat ook lukt, of hij echt buiten schot weet te blijven. Met deze achterwaartse politieke manoeuvre treft hem immers het verwijt geen nieuwe oplossingen te kunnen bieden voor Ruslands zwaarwegende problemen”.

Anderzijds kan Jeltsin zich gerust op de Russische grondwet verlaten, relativeert onze gesprekspartner het dreigende gevaar van een eventuele afzettingsprocedure. Die constitutie verleent de president een bijzonder sterke positie. „De Doema kan weliswaar vele besluiten nemen over het terugtreden van de president, maar zij kan hem niet afzetten. In theorie kan de Staatsdoema een afzettingsprocedure starten. Let wel, een ingewikkelde, langdurige kwestie, die een zeer geringe kans van slagen heeft”.

„Er kan zich evenwel wat anders voordoen. In Rusland hangt niet alles alleen van de grondwet af. Mocht de binnenlandse crisis zich toespitsen, dat wil zeggen lukt het Moskou niet de financiële crisis te bezweren, dan kan de politieke druk zich wel eens op Jeltsin concentreren. Daaronder versta ik de gezamenlijke pressie op de president door parlement, 's lands elites en arbeiders die geen loon ontvangen. In dit scenario sluit ik vervroegde verkiezingen niet uit. Zo vaart hoeft het trouwens niet te lopen. Ik schets slechts een van de mogelijke scenario's. Hoe dit ook zij, de crisis is nog nooit zo diep geweest in Rusland. Met alle gevaren van dien voor Jeltsins positie”.

Pion van de superrijken
Intussen maakt Jeltsins 'nieuwe' kandidaat-premier zich op voor de eerste echte politieke krachtproef: acceptatie door de Staatsdoema. De eerste reacties uit het kamp van de oppositie klonken weinig bemoedigend. Gaat de Doema net zo dwarsliggen (drie stemrondes) als bij de parlementaire bevestiging van het premierschap van Kirijenko dit voorjaar?

„In elk geval zal de Doema nu voorwaarden stellen voor een nieuwe regering-Tsjernomirdin”, repliceert prof. Simon genuanceerd. „Personele eisen, waarschijnlijk ook programmatische condities. Al deze voorwaarden zullen niet in de richting van verdere hervormingen wijzen. Veeleer zal de Doema daarbij achteromkijken. Dat plaatst het Westen en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) in wezen evenzeer voor een nieuwe situatie”.

Hoe belangrijk is de „onvoorwaardelijke” ruggensteun die de zakenmagnaat en multimiljonair Boris Berezowski Viktor Tsjernormirdin biedt als premier in spe? „Dat getuigt van een heel consequente houding. De regering-Kirijenko heeft de oligarchen ofwel de kleine kring van Russische grootkapitalisten de laatste weken in angst doen leven om hun grote rijkdommen. Zij zagen hun monopoliepositie in eigen land in gevaar komen. Deze financiële magnaten opteren voor de status quo, voor de consolidering van de bezitsverhoudingen zoals die zich de laatste jaren in Rusland uitkristalliseerden. Tsjernomirdin staat op hetzelfde standpunt”.

„Inzoverre gedraagt Berezowski zich heel consequent door Tsjernomirdin thans alle steun toe te zeggen. Want rijke lieden in Rusland zoals Berezowski verwachten van hem dat zij niet armer zullen worden in de nabije toekomst”.

Verheimelijking
Onze zegsman distantieert zich van „emotionele” uitspraken over Ruslands financiële crisis in termen van een „staatsbankroet”. „Stellig een overdreven voorstelling van zaken. Kan een land overigens wel bankroet gaan? De term is simpelweg niet toepasbaar op nationaal politiek en economisch niveau.

Toegegeven, dat heft Ruslands huidige probleem niet op: het kan zijn schulden niet langer volgens de afspraken voldoen. Moskou heeft klip en klaar boven zijn stand geleefd. De economische bloei, waarover sinds 1997 werd bericht, is naar blijkt een schijnbloei geweest. Desalniettemin duid ik dat niet als een staatsbankroet. Het is een zware betalingscrisis, een budgetcrisis.

Kirijenko wilde die crisis aanpakken door haar bloot te leggen. Tsjernomirdin daarentegen heeft jarenlang gepoogd deze staatsbudgetcrisis te verdoezelen, ja te verheimelijken. Daar zal hij zeker mee doorgaan. De openheid van Kirijenko over de reële economische en financiële situatie in Rusland –de onthutsende naakte waarheid– past niet in de kraam van Tsjernomirdin en diens achterban. Zij zullen wat gaten stoppen tot het volgende grote financiële tekort zich aandient. Het IMF mag dan waarschijnlijk op Moskous verzoek dit nieuwe gat dempen”.

Maar wij kunnen de slepende Russische crisis niet oplossen, stelt prof. Simon. „Dat is de verantwoordelijkheid van het land zelf. Het Westen moet zich op dit ogenblik beslist terughoudend opstellen, in elk opzicht. Geen pasklare recepten dus voor de nieuwe regering-Tsjernomirdin. Beleid is haar zaak.

Eén grootmoedig gebaar mogen we ons echter niet meer permitteren: het verstrekken van nieuwe kredieten zonder stringente controlemaatregelen. Op die essentiële voorwaarde hamerden de afgelopen weken bovenal zelfs Russische economen. Zij argumenteerden dat kredieten Rusland alleen dan vooruithelpen wanneer die financiële injecties onder strikt toezicht staan alsmede gerelateerd zijn aan concrete projecten. Hun vrees is evident. In het andere geval verdwijnen deze hulpgelden onvindbaar in het inheemse openbare financiële moeras”.