Ruslands verleden komt niet tot rust

Op 17 juli 1918 kwam er een einde aan het leven van de laatste Russische tsaar Nicolaas II en zijn gezin. Zij werden op gruwelijke wijze om het leven gebracht door de nieuwe communistische machthebbers. Al anderhalf jaar eerder was Nicolaas II afgetreden als tsaar, waarmee een einde kwam aan meer dan 300 jaar heerschappij van het koningshuis Romanov over Rusland. De communisten besloten tot moord om te voorkomen dat monarchisten de tsaar weer aan de macht zouden brengen.

Meer dan een halve eeuw was onbekend waar de stoffelijke resten van de slachtoffers gebleven waren en pas in de nadagen van het communistische regime bleek het mogelijk de beenderen op te graven. Het was president Jeltsin die in de zomer van 1991 besloot de stoffelijke resten van het tsarengezin op te laten graven. Decennialang was het tsaristische verleden van Rusland en zeker de moord op de tsaar taboe geweest in Rusland.

Maar onder glasnost en perestrojka eind jaren tachtig rezen steeds meer vragen over het hoe en waarom van de dood van Nicolaas II. Toen bleek ook dat al in 1979 een tweetal geologen in de Siberische stad Jekaterinenburg het graf van de tsarenfamilie had gelokaliseerd. Jekaterinenburg was de laatste plaats waar de familieleden voor hun dood waren gevangen gehouden. Ze bleken op 17 juli 1918 in de kelder van het huis van de koopman Ipatjev te zijn doodgeschoten. Nadat eerst was getracht de lijken te verbranden, werden ze uiteindelijk in een grote kuil geworpen.

Uit een rapport over de excecutie blijkt dat deze plek geheel toevallig was uitgekozen: de karren waarmee de lijken werden vervoerd, liepen er vast. Exact op deze plaats werden acht jaar geleden de stoffelijke resten van een aantal mensen opgegraven. Daarmee was echter nog niet bewezen dat het de beenderen van de tsarenfamilie betrof.

DNA-onderzoek
Om er zeker van te zijn dat de gevonden menselijke resten van de tsaar en zijn familie zijn, werd er een groot internationaal onderzoek opgezet. Jarenlang bestudeerden wetenschappers de gevonden botten en beenderen en voerden ze DNA-testen uit. Het gevonden DNA-materiaal werd vergeleken met dat van nog in leven zijn familieleden. Reeds in 1995 stelde de wetenschap met een waarschijnlijkheid van 99 procent vast dat de beenderen inderdaad van de tsarenfamilie afkomstig zijn.

Aangezien vooral de Russisch-Orthodoxe Kerk grote twijfels uitte bij de uitslag van het onderzoek, werd het voortgezet tot januari 1998. Toen verklaarde vice-premier Boris Nemtsov namens de regering officieel dat de gevonden stoffelijke resten van de laatste Russische tsaar en zijn familie zijn.

Van twee kinderen werden geen beenderen gevonden: dochter Maria en zoon Alexej. Vooral over de laatste doen al jaren geruchten de ronde dat hij de moord zou hebben overleefd en ergens incognito nog jaren zou hebben geleefd. Het ontbreken van Alexej stoffelijke resten versterkt een vermeende kleinzoon, die zichzelf Nicolaas III noemt, in zijn streven om als officiële troonopvolger van Nicolaas II te worden erkend.

Conflicten
President Jeltsin had inmiddels besloten de vondst van de stoffelijke resten te gebruiken om Rusland in het reine te brengen met zijn gruwelijke communistische verleden. Hij wenste een officiële herbegrafenis van de tsaar in aanwezigheid van de leiders van alle belangrijke Russische politieke en maatschappelijke organisaties. Een aantal heftige conflicten liet van dit idee uiteindelijk weinig over.

Het begon al met de bepaling van de plaats van de begrafenis, waarvoor maar liefst drie steden in aanmerking kwamen. Jekaterinenburg meende het historische recht te hebben vanwege het feit dat de koninklijke familie op zijn grond vermoord is. Moskou dacht het natuurrecht te hebben vanwege zijn hoofdstedelijke functie. En Sint-Petersburg claimde de begrafenis omdat sinds Peter de Grote in de achttiende eeuw alle Russische tsaren daar begraven zijn. Na raadpleging van nog in leven zijnde familieleden van de tsaar bleek Sint-Petersburg de voorkeur te hebben.

Tevens begon de Russisch-Orthodoxe Kerk steeds meer te twijfelen aan de authenticiteit van de gevonden stoffelijke resten. Hoewel wetenschappelijk gezien voor 99 procent zeker is dat het de beenderen van de tsaar en zijn familie betreft, geeft de overgebleven procent de kerk aanleiding tot heftige discussies binnen haar gelederen. De wens bestaat namelijk om Nicolaas II heilig te verklaren. Dit zou echter alleen kunnen indien voor de volle honderd procent zeker is dat het de beenderen van de tsaar zelf betreft.

Ook gelooft een niet geringe stroming binnen de orthodoxe kerk dat de Russische monarch het slachtoffer was van een joods complot en dat hij ritueel vermoord zou zijn. Bij erkenning van de authenticiteit zou de kerk wel eens kunnen scheuren, en dat is het laatste wat de huidige patriarch Aleksei II wil. Uiteindelijk heeft hij dan ook besloten niet deel te nemen aan de begrafenisceremonie. Als motief voor zijn weigering noemde hij onzekerheid over de identiteit van de gevonden beenderen.

Opzeggingen
Dit besluit was desastreus voor de eigenlijke opzet van de begrafenis. President Jeltsin heeft altijd verklaard dat hij alleen de begrafenisceremonie zou bijwonen indien ook de patriarch dat zou doen. Toen de patriarch ervan afzag, besloot ook Jeltsin weg te blijven, maar hij bedacht zich op het laatste moment.

Ook bleek er opeens veel minder geld voor de begrafenis beschikbaar te zijn dan aanvankelijk gedacht. Daarom verdwenen vele onderdelen van de ceremonie die in het oorspronkelijke programma waren opgenomen. Zo zou de rouwstoet eerst volgens oud-Russische traditie langs de laatste woonplaats van de tsaar trekken, zou er langs de route van de stoet een erewacht worden gevormd en zouden paardenformaties worden ingezet. Van de aanvankelijk groots opgezette officiële staatsbegrafenis bleef uiteindelijk nog maar weinig over.

En dat vormde weer de reden voor een aantal familieleden van de tsaar om van de ceremonie weg te blijven. Zo hebben zowel de meest erkende troonpretendent prins Georgi, zijn moeder, als zijn grootmoeder laten weten niet te komen. Als reden noemen ze de bescheiden inkleding van de begrafenis op. Die is niet wat een imperator betaamt.

Gewoon burger
Hoewel de patriarch niet aan de begrafenisceremonie deelneemt, krijgt de tsaar wel een volgens de orthodoxe riten uitgevoerde begrafenis. Het is de bedoeling dat een aantal geestelijken uit Sint-Petersburg een orthodoxe kerkdienst leidt. Maar de vraag is of deze dienst wel doorgaat: de afgelopen dagen blijken de geestelijken vele dreigbrieven en telefoontjes te hebben ontvangen van orthodoxe geloofsgenoten die eisen dat ze van de dienst afzien. Ook hield onlangs een groot aantal parochianen nabij de Petrus en Pauluskathedraal een religieuze processie tegen de begrafenis, die ze als crimineel betitelden.

De communisten lijken de grote overwinnaars van het steekspel rondom de begrafenis. Zij waren van het begin af aan grote tegenstanders van het plan, en waarom moge duidelijk zijn: Onder hun verantwoordelijkheid vonden de tsaar en zijn gezin de dood. Officieel echter geven ze een formeel-juridisch argument tegen de begrafenis: toen Nicolaas II werd vermoord was hij al geruime tijd een gewone burger. En waarom komt een gewoon burger zo veel eer toe?