Duitse woningen krijgen open oren

Afgelopen vrijdag stemde iets meer dan de vereiste tweederde meerderheid van de Duitse Tweede Kamer in met de grondwetswijziging waardoor justitie en politie ruime mogelijkheden krijgen om in privé-ruimtes af te luisteren. De “große Lauschangriff”, de “grote afluisteraanval”, zoals het in Duitsland wordt genoemd, is namelijk bijna een feit.

Als de Bondsraad, de Duitse Senaat, begin februari met eveneens tweederde meerderheid instemt met de wijzigingen in artikel 13, dan kan in woningen, kantoren, praktijken en alle andere privé-ruimtes waarvan wordt aangenomen dat er „criminele handelingen” worden verricht, afluisterapparatuur worden geïnstalleerd.

De opnames kunnen dan dienen als steekhoudend bewijs in een rechtszaak, of mogen worden gebruikt om een onderzoek naar „mogelijke criminele handelingen” te gelasten.

Een heikel thema in een land waar de “Datenschutzgesetz”, de privacywetgeving, zo streng is dat zelfs overheidsinstanties niet onderling of met derden gegevens mogen uitwisselen zonder toestemming van de betrokkenen.

Maar de regeringscoalitie van CDU en FDP en de oppositionele SPD hadden het al op een akkoord gegooid om het paradepaardje van de criminaliteitsbestrijdingspolitiek van minister van binnenlandse zaken Manfred Kanther (CDU) min of meer goed te keuren. Hij wil per se dat justitie en politie de mogelijkheid krijgen om vertrouwelijke gesprekken tussen bijvoorbeeld criminelen en hun advocaten, maar ook met hun artsen of met journalisten, te laten registreren zonder rekening te moeten houden met geheimhoudingsplicht of verschoningsrecht.

Rechters
Het enige probleem daarbij is: hoe kan de naleving van de nieuwe regeling worden gecontroleerd? Hoe rechtmatig is de bewijsvoering? Wie garandeert dat alleen de noodzakelijke informatie wordt gebruikt en niet andersoortige privé-gesprekken worden geregistreerd? De nieuwe afluisterpraktijk zou namelijk ook –zoals de tegenstanders argumenteren– gebruikt kunnen worden voor het bespioneren van mensen die over bepaalde, beslist niet criminele maar toch vertrouwelijke, informatie beschikken.

In Kanthers ogen mag de “große Lauschangriff” dan weliswaar een prachtig hulpmiddel zijn, de politievakbond gaat het niet ver genoeg. De bond willen eenzelfde regeling voor videoregistratie want, zo zei een vakbondswoordvoerder: „Bij de overhandiging van een zak geld voor een zak heroïne hoeft niet altijd gesproken te worden”.

De rechters in Duitsland hebben echter grote problemen met de nieuwe regeling omdat niet altijd duidelijk zal zijn waar de bewijslast ligt die –zoals in elke rechtsstaat– het openbaar ministerie moet leveren. Komt die bewijslast voort uit een criminele handeling (de overhandiging van een zak geld tegenover een zak heroïne) of uit een bespreking die zo'n handeling uit kan lokken, waarbij niet duidelijk is of er vertrouwenspersonen van justitie of politie zijn ingezet om die handeling juist uit te lokken?

Vandaar dat de grondwetswijziging in de Bondsdag met maar vier stemmen boven de vereiste tweederde meerderheid werd goedgekeurd. De vragen die de nieuwe afluisterregeling in Duitsland oproepen, zijn namelijk te veelzijdig en voor velen is het een kwestie van meer veiligheid ten koste van de vrijheid. Daarom zijn er in de FDP en de SPD volksvertegenwoordigers die hun twijfels hebben over de “große Lauschangriff” als het middel om de criminaliteit te bestrijden. Vandaar ook dat een minderheid van die twee partijen, samen met de Groenen en de neocommunistische PDS, afgelopen vrijdag tegen de wijziging stemden.

Misbruik
Feit is echter dat minister Kanthers ideaal, na jarenlange vooronderhandelingen met FDP en SPD, wat gedifferentieerder uit de bus is gekomen. In plaats van een door hem gewenste „algehele opheffing van de onschendbaarheid van de woning”, zijn er speciale regelingen getroffen voor het afluisteren van een advocatenkantoor, een artsenpraktijk of het bureau van een journalisten.

In een biechtstoel zal bijvoorbeeld nooit een microfoon worden geplaatst, maar een predikant kan wel worden geconfronteerd met het verzoek om een vertrouwelijk gesprek met een mogelijke crimineel te laten registreren. In sommige gevallen moeten ten minste drie rechters van een arrondissementsrechtbank toestemming verlenen, in een ander geval is de intuïtie van een politiefunctionaris voldoende om een woning te behangen met afluisterapparatuur.

De twijfels vanwege mogelijk misbruik die de tegenstanders van de maatregel hebben, komen dan ook niet uit de lucht vallen. Velen herinneren zich nog de beperking van het spreekrecht met verdachten en ontzegging van het zwijgrecht –twee democratische grondrechten– die de verdedigers van de RAF-terroristen in de jaren zeventig en tachtig opgelegd kregen. Voor het doel was deze maatregel misschien wel geschikt, maar de manier waarop justitie en politie in andere gevallen daarvan gebruik hebben gemaakt –zoals in belastingprocessen en enkele apolitieke ontvoeringszaken– hebben rechtsdeskundigen doen steigeren vanwege de gebrekkige democratische controle en schending van de rechten van verdachten.

Het is dan ook zeer bevreemdend dat uitgerekend Otto Schilly, de rechtsdeskundige en plaatsvervangend voorzitter van de SPD-fractie in de Bondsdag en vroegere verdediger van RAF-terroristen, uiteindelijk een uitgesproken voorstander is van de “große Lauschangriff”, omdat, zoals de oudgediende links-liberale FDP-politicus Burkhard Hirsch het zei: „Dat is toch de man die moet weten hoe het voelt om tot in zijn bloedvaten te worden bespioneerd”.