Leonid Koetsjma doet Den Haag aan

KEULEN – Van geheim directeur van een rakettenfabriek in de Sowjet-Unie tot president van de onafhankelijke Oekraïne. Ziedaar de opmerkelijke loopbaan van Leonid Koetsjma, dezer dagen de officiële gast van de Nederlandse Staat. Over zijn persoon en land spreken we met Oekraïne-specialist dr. Alexander Ott van het Bundesinstitut in Keulen.

„Naar bekend is Koetsjma voormalig directeur van een wapenfabriek”, steekt Ott van wal. „Sinds 1994 is hij de tweede president van Oekraïne. Evenals zijn voorganger Krawtsjoek komt Koetsjma uit het partijapparaat, zij het dat hij een lagere functie bekleedde dan eerstgenoemde. Koetsjma maakte deel uit van het middenkader. En Krawtsjoek fungeerde als tweede man van de Sowjet-republiek Oekraïne in het perestrojka-tijdperk”.

De persoon van het huidige Oekraïense staatshoofd was luttele jaren geleden niet bijzonder bekend, informeert onze zegsman. Logisch, want de namen van de chefs van Moskous wapenfabrieken vielen onder het staatsgeheim. „Koetsjma raakte pas bekend toen Krawtsjoek hem aanstelde tot regeringsleider in 1992/1993. Dat bleef hij trouwens nog geen jaar. Koetsjma streefde naar meer macht voor het kabinet. Bij de vervroegde presidentsverkiezingen van 1994 wist hij de zittende president in de tweede stemronde uiteindelijk te verslaan met 52 procent”.

Volgens Ott steunt Koetsjma's presidentiële machtspositie in feite op twee zuilen, te weten de nationale verdedigings- en veiligheidsraad én de presidentiële kanselarij. „Eigenlijk diende de regering zijn derde machtszuil zijn. Punt is dat deze zuil steeds sterker wankelt. Het tegenwoordige Oekraïense kabinet kun je zeer instabiel noemen”.

Vanwaar die zwakte? „De Oekraïense regering moet twee heren dienen. Aan de ene kant ressorteert zij onder de president, anderzijds heeft de regering zich te schikken naar het parlement. Daarmee is het machtsconflict tussen president en parlement over de bevoegdheden van het kabinet gegeven. De Oekraïense regering lijdt erg onder deze situatie. Niet voor niets heeft het land in de zes jaar na zijn onafhankelijkheidsverklaring inmiddels zes regeringen versleten”.

'Lastige' landstaal
Is president Koetsjma werkelijk een uitgesproken voorstander van een westerse oriëntatie van Kiev? Meent hij zijn hervormingsideeën oprecht? „Moeilijk te zeggen”, aarzelt de onderzoeker even. „In 1994 won Koetsjma de presidentsverkiezingen met leuzen die toenadering tot Rusland beloofden. Zijn directe tegenstander, Leonid Krawtsjoek, was daarentegen pro-westers. Koetsjma ijverde toentertijd voor het Russisch als tweede officiële taal van Oekraïne. Met zulke slogans, beloftes wist hij de stembusslag in zijn voordeel te beslechten. Zij leverden hem vooral doorslaggevende stemmen op in de gerussificeerde oostelijke Oekraïne. Ná zijn verkiezing tot president heeft Koetsjma zijn toezeggingen min of meer vergeten. In de politieke praktijk stelt hij zich evenals Krawtsjoek ook pro-westers op”.

Is er een plausibele verklaring voor die abrupte ommekeer? „Mijn verklaring is dat Koetsjma zijn land politiek niet wilde splijten. Qua taalgebruik stelde hij zich als president vrij vriendelijk op tegen de Russen. Ondertussen zette hij het reële beleid van zijn voorganger Krawtsjoek in wezen voort. Waarom? Een ondubbelzinnige oriëntatie op Rusland zou de staatkundige stabiliteit van Oekraïne ronduit in gevaar brengen. In het westen van het land heerst immers een anti-Russische stemming. Al te nauwe banden met Moskou zouden Koetsjma van die kant het smadelijke etiket van verrader van Oekraïnes soevereiniteit opleveren”.

Is Koetsjma zelf een onvervalste Oekraïener? „Zeker, hoewel hij afkomstig is uit een gerussificeerde familie. Zijn vader diende tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Rode Leger. Hij is gevallen aan het Oostfront, in het noorden van Rusland. Toen Koetsjma tot president was gekozen, sprak hij nauwelijks Oekraïens”.

Dat gaat nú beter? „Ja, dat gaat stukken beter. Vandaag de dag spreekt hij bijna uitsluitend Oekraïens. Zo'n probleem is dat ook weer niet voor mensen die in Oekraïne zijn opgegroeid, die daar wonen en werken. Het Russisch en Oekraïens zijn namelijk nauw aan elkaar verwant”.

Is president Koetsjma ook populair? „Twee jaar geleden meer dan op dit ogenblik. Momenteel is zijn populariteit aanzienlijk gedaald. Want een verbetering van de economische toestand is uitgebleven. Op verschillende gebieden heeft de crisissituatie zich zelfs toegespitst. Tot groot ongenoegen van de bevolking. Zij geeft president Koetsjma daarvoor de schuld”.

Levensstandaard
Hoe is het dan met de doorsnee levensstandaard van de Oekraïense burgers gesteld? „Weet u, dat is evenzeer een moeilijk te beantwoorden vraag”, kaatst dr. Ott terug. „Je hebt natuurlijk de officiële statistieken. In mijn ogen zijn die cijfers echter ongeloofwaardig. Mogen we bijvoorbeeld afgaan op de statistische gegevens dan bedraagt het gemiddelde maandpensioen voor bejaarden in Duitse valuta omgerekend circa 30 tot 40 D-mark. Anderszins ligt het doorsnee maandsalaris in Oekraïne op ongeveer 150 D-mark”.

„Maar dat is één kant van de medaille. De keerzijde is dat de officiële statistieken de reële inkomens simpelweg niet weergeven. Die werkelijke inkomens gaan de officieel opgevoerde lonen ver te boven. Heel veel Oekraïeners hebben een tweede baan, drijven al dan niet legaal handel. Daarop heeft de fiscus totaal geen greep”.

Functioneert de Oekraïense belastingdienst even gebrekkig als de Russische? „Wellicht nog slechter dan de Russische”, lacht onze gesprekspartner. „Veel Oekraïeners zijn er blij mee. Begrijpelijk. Het is de enige manier om nog de touwtjes aan elkaar de knopen”.

Kampt Kiev soms met een nationaal armoedeprobleem? „Alweer niet gemakkelijk te zeggen. In elk geval kent het land tamelijk veel armoede. Mogelijk iets meer dan Rusland. Oekraïne is ook niet zo rijk aan natuurlijke grondstoffen. Bijzonder slecht vergaat het de gepensioneerden en alleenstaanden. De ouderen in Oekraïne hebben het zwaar te verduren”.

Kiev–Moskou
Van cruciaal belang voor Kiev zijn redelijke, niet al te afhankelijke relaties met Moskou. Heeft Koetsjma die optimale beleidswens weten te verwezenlijken?

„De betrekkingen zijn thans weer beter geworden”, repliceert de auteur van de zojuist gepubliceerde studie “Die politischen Parteien in der Ukraine vor den Parlamentswahlen” (die verkiezingen hebben maart 1998 plaats). „Ten eerste hebben Moskou en Kiev in juni van dit jaar een verdrag van vriendschap, samenwerking en wederzijdse bijstand gesloten. Voor die speciale gelegenheid maakte president Jeltsin zijn opwachting in de Oekraïense hoofdstad. En onlangs ontmoetten Koetsjma en Jeltsin elkaar opnieuw. Over twee maanden zal de Oekraïense president voor een officieel bezoek naar Moskou reizen”.

„Kievs economische afhankelijkheid van Moskou weerspiegelt zich stellig op energiegebied. De Oekraïense energiesector hangt heel sterk af af van Russische leveranties. Denk aan gas en olie. Gazprom, de firma van de Russische premier, Tsjernomirdin, heeft hier een flinke vinger in de pap”.

„Oekraïne zoekt evenwel naar alternatieven voor zijn energievoorziening. Vandaar verdragen over gas- en olieleveranties met de staten Turkmenistan en Azerbeidzjan. Grotere manoeuvreerruimte in de energiesector schept voor Kiev beslist de mogelijkheid meer afstand te nemen van Moskou”.

„Koetsjma heeft er vandaag echter belang bij de banden met Moskou wat aan te halen. Per slot van rekening komen de parlementsverkiezingen ras in zicht, al in maart 1998. Toenadering tot Rusland verhoogt de verkiezingskansen van wat in de volksmond de “partij van de macht” heet, de Volksdemocratische Partij van Oekraïne (VDPU). Hoewel Koetsjma zelf geen lid is van de VDPU, steunt zij de president in diens beleid. Tegelijk deelt Koetsjma het Oekraïense streven naar westerse, Europese integratie. Hij laat alleen de wijze én het tijdstip open. Een slimme strategie. Zo houdt Koetsjma de handen mooi vrij”.

Door drs. B. Belder