Referendum over hervormingspolitiek

Mohammed Khatami

Urenlang stonden ze in de brandende zon te wachten. Toen hij eindelijk arriveerde, onthaalden ze hem als een held. In tranen deelde Mohammad Khatami afgelopen maand zijn aanhangers mee dat hij zich tóch kandidaat zou stellen voor de presidentsverkiezingen. „Ik had de revolutie liever in een andere hoedanigheid verder gediend, maar ik voel me verplicht persoonlijke overwegingen ondergeschikt te maken aan de wens van het volk, dat zijn hoop op mij heeft gevestigd.”

Vier jaar geleden kreeg Khatami –een relatief onbekende geestelijke– bijna 70 procent van het Iraanse electoraat achter zich in een klinkende verkiezingsoverwinning op een voorman uit het religieuze establishment. De uitslag was niet alleen een opmerkelijke politieke zege, maar vormde tevens een belangrijke aanwijzing van de dorst naar verandering van het Iraanse volk, dat bijna twee decennia onder een streng islamitisch bewind had geleefd en nu meende eindelijk licht aan het eind van de tunnel te zien.

Offensief
Het contrast met mei 1997 kan anno 2001 bijna niet groter zijn. De hooggespannen verwachtingen van vier jaar geleden zijn bij velen in teleurstelling omgeslagen. Veel van degenen die in '97 op Khatami stemden –vooral jongeren, studenten en vrouwen– zijn gefrustreerd en gedemoraliseerd. Hoewel zich in Iran de afgelopen jaren veranderingen hebben voorgedaan die eerder volstrekt ondenkbaar waren, lijken de conservatieven het hervormingstij inmiddels weer drastisch te hebben gekeerd. Vorig jaar zetten de radicale islamisten een grootscheeps offensief in. De ene na de andere liberale krant moest de deuren sluiten, tientallen journalisten en intellectuelen belandden achter de tralies en enkele van de trouwste bondgenoten van de president moesten het veld ruimen. Khatami stond machteloos.

Vandaar dat de zittende president zijn landgenoten tot het laatste moment in het ongewisse liet over zijn deelname aan de verkiezingen van morgen. Openlijk liet hij zijn tegenzin blijken om de politieke strijd aan te gaan. Uiteindelijk leek hij geen keus te hebben: Khatami is nu eenmaal het symbool geworden van verandering in Iran en zonder hem zou het –toch al hopeloos verdeelde– hervormingsgezinde kamp helemaal stuurloos zijn.

Referendum
De algemene verwachting is dat Mohammad Khatami morgen zonder al te veel moeite als overwinnaar uit de stembusstrijd naar voren zal komen. Weliswaar moet hij het tegen negen andere kandidaten opnemen, maar (officieuze) peilingen geven hem een ruime voorsprong op zijn rivalen. De verkiezingen zullen vooral een spel van de cijfers worden: hoe hoog kan Khatami scoren?

Zijn aanhangers hopen uiteraard op een overwinning die overduidelijk blijk geeft van aanhoudend enthousiasme en steun voor Khatami's beleid. De stemming wordt daarmee in de eerste plaats een referendum over de hervormingspolitiek van de president. Het zittende staatshoofd zou op een nog overtuigender manier moeten winnen dan in 1997 toen hij 20 miljoen Iraniërs –70 procent van de uitgebrachte stemmen– achter zich kreeg. Een dergelijk succes zou Khatami de nodige morele macht geven de Iraanse conservatieven en geestelijken van de harde lijn van repliek te dienen.

Historisch gezien zal het voor Khatami niet meevallen zijn vorige verkiezingsoverwinning te overtreffen of zelfs maar te evenaren. In het verleden zijn alle Iraanse presidenten altijd met een kleiner mandaat hun tweede ambtstermijn ingegaan. Als Khatami dat patroon volgt, zullen zijn tegenstanders dat uitleggen als een teken dat zijn populariteit is geslonken en het volk voorhouden dat ze de voorzichtige liberaliseringsplannen van hun staatshoofd nog minder serieus moeten nemen.

Niet ten volle benut
De Perzische politicus heeft echter niet alleen de statistieken tegen. Hoewel de Iraniërs beseffen dat de conservatieve geestelijkheid in feite alle touwtjes in het land in handen heeft, verwijten velen van hen Khatami toch dat hij de kansen die hij vier jaar geleden kreeg, niet ten volle heeft benut. „Hij had van de gelegenheid gebruik moeten maken om vooruitstrevende politieke groeperingen zoals de Volkspartij en de Partij van 23 Mei officieel te laten erkennen, maar jammer genoeg heeft hij dat niet gedaan. Hij was te gereserveerd en te behoedzaam om het land echt op een nieuw spoor te zetten”, aldus Ahmad Naqib-Zadeh, hoogleraar politieke sociologie aan de universiteit van Teheran.

Minstens zo verdeeld als over zijn hervormingspolitiek, is de Iraanse bevolking over het economisch beleid dat de president in zijn afgelopen ambtsperiode heeft gevoerd. Zakenlieden verwijten Khatami dat zijn regering niet daadkrachtig genoeg is opgetreden om de Iraanse economie op te vijzelen. Weliswaar hebben de hoge olieprijzen van de afgelopen tijd het bewind in Teheran wat meer bewegingsruimte gegeven, maar die extra inkomsten hebben toch niet kunnen voorkomen dat de staatshuishouding verder in het slop is geraakt. Op het platteland leeft een op de vijf personen onder de armoedegrens.

„De Iraanse economie lijdt onder het feit dat de regering van Khatami geen duidelijke en goed geplande strategie heeft gevolgd”, vindt handelaar Mohammad Shalchi. „Dit heeft niet alleen een hele reeks problemen veroorzaakt, maar ook tot een recessie geleid. Mijn collega's en ik hebben het de afgelopen vier jaar erg moeilijk gehad en ik ben ervan overtuigd dat een herverkiezing van Khatami onze economie niet ten goede zou komen.”

Successen
Khatami verweert zich echter tegen deze kritiek door een lijst met economische successen op te sommen die volgens hem nog veel langer zou zijn geweest als de conservatieven zich niet zo heftig tegen zijn hervormingsplannen hadden verzet. De zittende president beroemt zich erop dat de inflatie onder zijn bewind tot het laagste niveau in tien jaar is gezakt en dat het land veel minder afhankelijk is van de inkomsten uit olieverkoop. De nationale begroting werd voorheen voor 70 procent uit oliedollars gefinancierd; nu is dat nog maar voor de helft.

Alle teleurstellingen in het economisch beleid en de frustraties over het uitblijven van échte hervormingen ten spijt, ziet het merendeel van de Iraniërs Khatami toch als beste alternatief. „Hij heeft de regering door de verraderlijke politieke wateren geloodst, op weg naar hervormingen. De meeste andere regeringen zouden dit niet hebben overleefd. Wie zou het beter hebben gedaan in een periode waarin er om de negen dagen een nieuwe crisis uitbrak?” vraagt Mohammad-Reza Khatami, broer van de president, zich af.

Ondanks het feit dat het staatshoofd zijn beloftes niet is nagekomen en de economie achteruit is gegaan, zal het Iraanse volk morgen toch weer massaal op hem stemmen. Professor Ahmad Naqib-Zadeh: „Khatami slaagde erin goed met de bevolking te communiceren en hij heeft een nieuwe politieke en culturele sfeer gecreëerd. Misschien is zijn grootste verdienste wel dat hij zo tolerant omging met kritiek op zichzelf en zijn regering.