Piketpaaltjes op weg naar democratie

„Ach, die beschuldigingen van corruptie”, reageert de Australische Indonesië-kenner dr. Harold Croughs (hij doet voor de Internationale Crisis Groep (ICG) onderzoek naar de ontwikkelingen in Indonesië). „Het probleem is gewoon de persoon van Gus Dur, zijn stijl. Hij is heus niet geïnteresseerd in het illegaal bouwen van villa's en zo, maar hij is nu eenmaal uiterst nonchalant in geldzaken. Zonder er verder bij na te denken gaf hij dan de een wat, en dan weer de ander.”

De Nederlandse Indonesië-deskundige dr. Nico Schulte Nordholt, hoofddocent politieke antropologie aan de Universiteit van Twente, wijst in een heel andere richting. Ten diepste gaat het volgens hem niet over corruptie, maar om jaloezie tussen twee rivaliserende moslimbewegingen. „Dat Wahid –jarenlang leider van de islamitische beweging Nahdlatul Ulama (NU), een beweging van kleine luyden op het platteland van Oost-Java– president is geworden, heeft bij die achterban enorme verwachtingen gewekt, in de zin van: Nu valt het goud ons ten deel, want onze leider heeft de macht. Wahids achterban, onder wie duizenden kia's (geestelijke leiders), claimde daarom massaal dat hun moskeeën werden opgeverfd en hun schooltjes opgeknapt. Versnelde emancipatie in materiële zin dus, ten koste van die andere grote islamitische beweging, de Muhammadiyah, die in materiële zin een voorsprong had op de NU. Afgunst over het feit dat de stroom geld niet naar hun eigen groep gaat, maar naar Wahids groep, heeft bij de moslims van de Muhammadiyah (met de radicale dr. Amien Rais als belangrijkste spreekbuis) tot die beschuldigingen over corruptie geleid.”

Voltallige parlement
Maar het zijn niet enkel moslims die Wahid aanvallen. Zo'n beetje het voltallige parlement valt nu over hem heen. Die strijd onder moslims, vult Schulte Nordholt aan, „wordt nu gekoppeld aan krachten achter vice-president Megawati Sukarnoputri, onder wie vooral de ideologen van Suharto's vroegere Nieuwe Orde (die haar partij PDI-P inmiddels domineren). Zij zijn namelijk doodsbang dat de opvattingen van Wahid over dialoog met de Papoea's op Irian, en met de strijders in Aceh over regionale autonomie, zullen leiden tot verzwakking van de centrale macht. Wahids visie staat haaks op hun ideologische beeld. Ze willen die man daarom niet langer.”

Toch heeft ook Megawati niet voor versnelde afzetting van Wahid gekozen. Schulte Nordholt: „Megawati wil het constitutioneel spelen, en Wahid als president laten bungelen tot 2004, wanneer er nieuwe verkiezingen zijn. Ook de Golkar (de vroegere partij van Suharto) heeft daar baat bij. Zou zij nu de macht overnemen, dan zal de massa zich tegen de (bijna spreekwoordelijke) corruptie binnen de Golkar richten. Maar over drie jaar, in 2004, nadat Wahid volop heeft aangemodderd, verlangt iedereen naar een capabel bestuur à la Suharto's Nieuwe Orde. En dan kan Golkar bij verkiezingen niet 20 procent, maar misschien wel 40 procent behalen.”

„Als Megawati nu het initiatief zou nemen om Gus Dur af te zetten”, zegt Croughs, „dan schept ze een precedent. Het zal nu een moeizame procedure van maanden worden om de president eruit te werken, maar als zij dat proces vergemakkelijkt kan ze zelf later als president net zo gemakkelijk opzij worden geschoven. Door zich volledig afhankelijk te maken van de radicale moslimpartijen en Golkar, kunnen die zich in de toekomst gemakkelijk tegen haar keren.” Croughs verwacht dat Wahid „rond juli, augustus” zal moeten vertrekken, nadat is gebleken dat hij tegen de ingebrachte beschuldigingen niets kan inbrengen.

Schulte Nordholt maakt zich intussen grote zorgen over de manier waarop Wahid op dit machtsspel van zijn rivalen reageert. „Wat hij nu doet, is zijn islamitische achterban op Oost-Java mobiliseren om zelf aan de macht te blijven. Maar daarmee is hij geen haar beter dan Soeharto. Dat is puur ondemocratische machtshandhaving!”

Eer aan zichzelf houden
Dat hij zo te werk gaat is anderzijds ook wel weer begrijpelijk: de echte democratische krachten in Indonesië zijn immers uiterst zwak georganiseerd en gering in aantal: enkele groepen studenten, een aantal intellectuelen, maar geen politieke partijorganisaties.

Toch zou Schulte Nordholt liever zien dat Wahid uit eigen beweging opstapt. „Hij zou de eer aan zich zelf moeten houden, want hij is nu een sta-in-de-weg voor de echte democratische krachten. Als hij aanblijft is hij immers de gegijzelde van de krachten die hem uiteindelijk weg willen hebben: Megawati en haar nationaal-fascistische (!) achterban. En zo is hij ook niet meer vrij om te doen wat hij zou moeten doen: zijn democratisch reformatieprogram (Reformasi) uitvoeren”.

Schulte Nordholt ziet zo'n vrijwillig vertrek van Wahid nog niet gebeuren. „Daar is hij veel te koppig voor, en bovendien: hij is er echt van overtuigd dat hij het land op de democratische weg kan brengen, zij het via een lange kronkelige weg.”

Wahid nog steeds een democraat? En zijn recente uitlatingen over ontbinding van het (democratisch gekozen) parlement dan? Zowel Schulte Nordholt als Croughs neemt die door Wahid geuite woorden niet serieus. „Dat is typisch zijn open stijl van overleg plegen”, zegt Croughs. Dan gaat het niet om een concreet plan, maar wat door zijn hoofd speelt, en dat zegt hij dan ook openlijk. Bij wijze van ballonnetje, van test. Als dan de reactie van zijn entourage is: Nee, dat moeten we niet doen, dan is het ook voor hem passé. Hij is nu eenmaal een rare democraat. Erg pragmatisch en ad hoc handelend.”

Over Megawati als toekomstig president is Croughs minder positief. „Dat is niet veelbelovend, want ze zal veel meer openstaan voor de invloed van militairen. Die zullen de macht niet overnemen, maar wel hun aanpak in Aceh en Irian Jaya erdoor gedrukt krijgen.”

Versnippering
Is met het verdwijnen van de invloed van Wahid het democratiseringsproces in Indonesië definitief verloren? De beide Indonesië-kenners halen al het optimistische wat ze in zich hebben uit de kast. Croughs: „Het bijzondere van de democratie hier in Indonesië is dat niemand machtig genoeg is; de politieke versnippering is gewoon te groot. En de militairen zijn niet in een positie (te zwak en impopulair) om een coup te plegen, dat is uitgesloten. Zouden ze dat wel doen, dan kun je een volksopstand zoals die in mei 1998 (bij het verdwijnen van Suharto) verwachten. Wat het leger hoopt is veeleer dat Megawati en Wahid iets onderling regelen –een stille overdracht van de macht bijvoorbeeld– om een bloedige confrontatie te voorkomen.”

„Het positieve van dit hele drama”, zegt Schulte Nordholt, „is dat corruptie kennelijk een thema is waarop je je politiek kunt mobiliseren, en dat is winst, want dat schept een precedent. Als straks Megawati op de presidentszetel zit, dan kan de (corrupte) echtgenoot van haar ook aangepakt worden. Op die manier bouw je langzaam iets op, zet je piketpaaltjes neer op weg naar democratie.”