Toverwapen met boemerangwerking

Verarmd uranium is een restproduct van het verrijkingsproces van natuurlijk uranium voor gebruik in nucleaire reactors of kernwapens. Afval of niet, het is tevens een formidabel wapen. Sinds de jaren zestig houden de Amerikaanse strijdkrachten zich bezig met de ontwikkeling van producten waarin het radioactieve materiaal verwerkt is. Granaten en kogels die met verarmd uranium zijn bekleed, zijn keihard en beschikken daardoor over een vernietigende doorborende kracht.

Hoe uitermate doeltreffend verarmd uraniumgranaten zijn, kwam pas in de Golfoorlog goed aan het licht. De zware gevechtstank M-1 Abrams en de 'vliegende tank' A-10 Thunderbolt, de voornaamste wapenplatforms voor dergelijke munitie, zaaiden dood en verderf in de zandvlakten. Duizenden Iraakse gevechtsvoertuigen deelden het lot van de drie relatief moderne T-72's. In de Golfoorlog werden meer dan 100.000 granaten met verarmd uranium afgeschoten.

In daaropvolgende conflicten maakten het Amerikaanse leger en de luchtmacht opnieuw dankbaar gebruik van de munitie, die haar waarde immers ruimschoots had bewezen. Aan het eind van de strijd in Bosnië werden alleen al in het gebied rond Sarajevo rond de 10.000 stuks munitie met verarmd uranium afgevuurd. En in de opstandige Servische provincie Kosovo schoten A-10's met hun opvallende snelvuurkanon meer dan 30.000 stuks granaten af.

Olievelden
In militair opzicht zijn genoeg redenen voorhanden om verarmd uranium als een groot succes te bestempelen. Desondanks zijn er weinig NAVO-landen die deze Amerikaanse munitie gebruiken. Slechts Frankrijk en Groot-Brittannië verwerken verarmd uranium in munitie. Dat de club klein van omvang is, heeft zo zijn reden. Verarmd uranium heeft namelijk de vervelende eigenschap dat het radioactief is. Ongewenste neveneffecten op milieugebied en ten aanzien van de gezondheid vormden vorig jaar voor Nederland reden af te zien van de aanschaf van dergelijke munitie voor de zware gevechtstank Leopard 2.

Het bestaan van een mogelijk verband tussen gevallen van kanker en het inademen van verarmd uranium betekent dat deze munitie een potentieel boemerangeffect heeft. Want alleen wanneer de overwinnaar in een militair conflict het risicogebied mijdt, ontloopt hij de veronderstelde gevaren. In de regel zal de overwinnaar omgekeerd handelen. Als nieuwe heerser moet hij de zaken naar zijn hand zetten, en dat kan moeilijk op afstand. Zodra de oorlog is afgelopen, lopen soldaten van de overwinnende partij dus de grootste gezondheidsrisico's.

Het zogeheten Golfoorlog-syndroom spreekt boekdelen. Duizenden militairen die aan dit conflict hebben deelgenomen, lijden aan een mysterieuze ziekte die onder andere tot uiting komt in chronische vermoeidheid, haaruitval en gewichtsverlies. In Irak is het aantal gevallen van kanker dramatisch gestegen. Veel baby's komen misvormd ter wereld en het aantal leukemiegevallen onder kinderen is dramatisch hoog.

Allerlei verklaringen doen de ronde. Heeft Saddam Hussein biologische of chemische wapens ingezet? Hebben de vaccinaties die de geallieerde troepen daartegen kregen soms onbekende bijwerkingen? Zijn er wellicht gevaarlijke stoffen vrijgekomen bij het bombarderen van chemische fabrieken, of bij de grote branden in de olievelden?

Een bevredigende, afdoende verklaring is niet voorhanden. Of het moet zijn dat een mogelijke oorzaak tot voor kort weinig aandacht kreeg. De ”Campagne tegen verarmd uranium” stelt op de website: „Vanaf het begin is het redelijk helder dat we te maken hebben met het gebruikelijke spectrum aan kwalen die verband houden met blootstelling aan radioactieve straling. De vraag die vrijwel nooit is gesteld, is hoe uranium-238, dat wordt verondersteld laag radioactief te zijn, zulke verstrekkende gevolgen kan hebben.”

Toeval
Het verarmd uranium dat in de Amerikaanse wapens is verwerkt, is 40 procent minder radioactief dan natuurlijk uranium. Het grootste, directe gevaar –afgezien uiteraard van de onmiddellijke dood of zware verwonding– is het inademen van de radioactieve stofwolk die vrijkomt. Een rapport van het beleidsinstituut voor milieu van het Amerikaanse leger meldde enkele jaren geleden dat verarmd uranium „ernstige medische gevolgen” kan hebben. De risico's zijn volgens het instituut van „chemische en radioactieve” aard.

De omstreden legering van titanium en verarmd uranium is 1,7 keer dichter dan lood, en bevat een vergelijkbaar stralingsrisico. Wetenschappelijk valt tot op heden niet hard te maken dat er een onomstotelijk verband bestaat tussen verarmd uranium en kanker. Veel in de afgelopen jaren gepubliceerde studies ontkennen zelfs een dergelijk verband. Het Amerikaanse ministerie van Defensie houdt dan ook –nog– keihard vol dat de geconstateerde gevallen van kanker aan een andere oorzaak moeten zijn toe te schrijven.

Tegenover die, misschien mede uit vrees voor torenhoge schadeclaims ingegeven visie van het Pentagon lopen antinucleaire activisten te hoop. Om bij Irak te blijven, de reeds genoemde Campagne tegen verarmd uranium stelt het totaal aan radioactief afval in het oorlogsgebied op 750 ton, tegenover de 350 ton die de officiële statistieken melden. Zieke veteranen, die sinds jaar en dag opheldering eisen over het Golfoorlog-syndroom, vermoeden dat verarmd uranium wel eens een grotere rol kan spelen dan tot dusver werd aangenomen.

Dat is vanzelfsprekend in het bijzonder van toepassing op de soldaten die het opruimen van nucleair afval tot taak hadden. Een van hun bekendste woordvoerders is de oud-kolonel en Vietnam-veteraan Doug Rokke, die in 1991 de Amerikaanse troepen in het gebied adviseerde. Van zijn team van dertig deskundigen is naar zijn zeggen nagenoeg iedereen ernstig ziek. Negen jaar na dato zijn drie van hen overleden aan longkanker. Sommigen hebben kinderen met lichamelijke gebreken. Puur toeval?

In ieder geval bestond binnen de NAVO tijdens de Kosovo-oorlog wel aandacht voor de mogelijke gevaren. Zondag raakte bekend dat in juli vorig jaar alle landen die troepen hebben op de Balkan een door de Amerikanen opgestelde schriftelijke waarschuwing kregen voor de mogelijke gevaren van granaten met verarmd uranium. Daarin werd gewezen op te nemen voorzorgsmaatregelen – die de Kosovaren zelf vanzelfsprekend niet te horen kregen.

Goedkoop
Pas nu er commotie is ontstaan, krijgt ook de plaatselijke bevolking op de Balkan voorlichting over de gevaren van nucleaire straling, van de Verenigde Naties welteverstaan. Onderzoeken van verschillende Europese landen buitelen over elkaar heen. De hamvraag naar de gevolgen van het gebruik van verarmd uranium is na een decennium alsnog onderwerp van serieuze studie. Verontruste deskundigen die het altijd al hadden geweten proberen de laten-we-niet-overdrijven-types te overschreeuwen.

„Verarmd uranium zou wel eens de ”Agent Orange” (het zwaar giftige ontbladeringsmiddel dat de VS gebruikten tijdens de Vietnamoorlog, red.) van de jaren negentig kunnen zijn. Over twintig tot dertig jaar zullen we pas de volledige omvang beseffen van de blootstelling aan verarmd uranium, maar dan zal het te laat zijn”, sombert een activist van de anti-uraniumlobby.

Volgens de generaals in het Pentagon loopt het niet zo'n vaart. Nucleair afval verwerken tot doeltreffende wapens is een goedkope optie waarvan het moeilijk afscheid nemen is. Ontpopt het wonderwapen zich daadwerkelijk als boemerang, dan hopen zij op tijd weg te duiken. Amerikaanse technici sleutelen momenteel aan nieuwe antitankwapens. En óf die doeltreffend zullen zijn – naar te vrezen valt mogelijk zelfs vele jaren na het afvuren.