Koersk: een vergeten veldslag

Koersk is een middelgrote stad ten zuidwesten van Moskou, niet bepaald een plek voor duikboten. In de zomer van 1943 werd hier een veldslag geleverd die in belangrijke mate heeft bijgedragen aan de bevrijding van Europa en in Rusland dan ook nog steeds als een militair heldenepos wordt beschouwd.

Direct na de nederlaag van het Duitse leger bij Stalingrad (het huidige Volgograd) in februari 1943 verklaarde Hitler dat „in de zomer goed moest worden gemaakt wat in de winter verloren was gegaan.” Een aanval op de ”wig bij Koersk”, waar zich tussen de steden Orel en Belgorod talrijke goed bewapende Russische troepeneenheden in vooruitgeschoven posities bevonden, leek hem de beste manier om het Rode Leger een belangrijke nederlaag toe te brengen. De Sovjeteenheden zouden van hun achterland worden gescheiden door een tangbeweging met aanvallen uit het noorden en het zuiden over een frontlinie van 160 kilometer. Om de tang te sluiten moesten de aanvallende troepen een afstand van 220 kilometer overbruggen.

Voor deze ”Operatie Citadel” hadden de Duitsers 2500 tanks en 900.000 manschappen samengetrokken. De Duitse plannen waren echter door de Britse inlichtingendienst ontcijferd en aan de Sovjets doorgespeeld. De befaamde Russische maarschalken Zjoekov en Vassilevky versterkten in recordtempo de vooruitgeschoven stellingen met grote aantallen manschappen en hoogwaardige, snel wendbare T-34-tanks. Niets kwam hen beter uit dan een Duitse aanval daar waar het Sovjetleger op topsterkte was.

Na langdurig aarzelen zetten op 6 juli 1943 de Duitse eenheden de aanval in. Het noordelijk leger onder bevel van veldmaarschalk Günther von Kluge kreeg meteen te maken met sterke weerstand; de zuidelijke SS-troepen onder leiding van veldmaarschalk Von Mannstein –„er mag geen voedsel worden verstrekt aan krijgsgevangenen of de bevolking uit een verkeerd opgevat gevoel voor menselijkheid”– boekten de eerste dagen vooruitgang.

Een dag later zetten de Sovjets massaal zware tanks in waartegen het 4e Panzer Legerkorps nauwelijks opgewassen bleek. De verliezen aan mensenlevens en materieel aan beide zijden waren enorm. Het Russische legercommuniqué meldde na een dag strijden dat aan Duitse zijde 586 tanks en 280 vliegtuigen verloren waren gegaan. Binnen vier dagen werd de opmars tot staan gebracht. De twee Duitse legers waren op dat tijdstip nog 150 kilometer van elkaar verwijderd. Desondanks gaf Hitler op 10 juli –de dag waarop de westelijke geallieerden op Sicilië landden– bevel de aanval voort te zetten.

Het cruciale moment in de strijd ontstond twee dagen later toen 700 pantservoertuigen onder leiding van generaal Hoth 850 T-34's onder bevel van maarschalk Rotmistrov troffen. Ondanks zware verliezen aan manschappen en materieel toonden de Russen zich militair superieur en lukte het hen na een dag met hun tanks de Duitse linies te doorbreken. Hitler was gedwongen de operatie, waarbij 70.000 Duitsers sneuvelden en 1500 tanks en 1400 vliegtuigen verloren gingen, af te blazen. Zijn gedesoriënteerde legers werden na de slag bij Koersk in korte tijd 240 kilometer teruggeslagen. De veldtocht richting Berlijn was ingezet.

Het Russisch opperbevel wist dat het met de overwinning bij Koersk Rusland in feite de oorlog had gewonnen. Dit standpunt werd na de Tweede Wereldoorlog ook ingenomen door Duitse historici. Zo was naar de mening van Walter Goerlitz Stalingrad de politiek-psychologische kentering van de oorlog, maar betekende de Duitse nederlaag bij Koersk de militaire ommekeer van de strijd in het oosten.

Dat de tankslag bij Koersk in tegenstelling tot de slag bij Stalingrad hier vrijwel onbekend is gebleven heeft misschien te maken met de duur van de veldslagen: bij Koersk amper acht dagen, bij Stalingrad zes maanden. Maar wellicht speelt ook het afgenomen historisch besef en de zeer matige kennis van de geschiedenis in onze samenleving daarbij een rol.