Duits oorlogskerkhof bij St.-Petersburg

Zaterdag 9 september heeft Serafima Maximova al lange tijd van tevoren vrijgehouden. Net als altijd zal de 69-jarige vrouw vandaag 's morgens haar koe van stal halen en naar de ruïne van de Hemelvaartskerk drijven en op de vochtige wei achter het dorp Sologubovka vastbinden. Daarna echter heeft ze een belangrijke afspraak: vandaag komen de Duitsers.

De Duitsers waren al eerder in de 400 inwoners tellende gemeente ten zuidoosten van St.-Petersburg. Op 30 augustus 1941 marcheerde het 437e grenadiersregiment van de 132e Wehrmacht-infanteriedivisie Sologubovka binnen. De soldaten legden een klein vliegveld aan en richtten een lazaret in. Daarna voerden ze de door Hitler opgelegde opdracht uit: het nabijgelegen Leningrad in de tang nemen.

Dat was gemakkelijker gezegd dan gedaan. De bevolking van Leningrad hield stand. Het regiment moest naast de Hemelvaartskerk een begraafplaats aanleggen. Al snel lagen er 2200 soldaten in de aarde van Sologubovka begraven.

”Vredespark”
Achtenvijftig jaar later moet dit gehucht plaats bieden aan het grootste Duitse militaire kerkhof, de laatste rustplaats voor de Duitse slachtoffers van de strijd rond Leningrad. De stoffelijke resten van 80.000 Duitse soldaten wil de Volksbond van Duitse Oorlogsbegraafplaatsen op deze plek ter aarde bestellen.

De begraafplaats heeft een keurige omheining. In het midden van het immense terrein is een groot kruis geplaatst. Speciale teams van de Volksbond hebben slagvelden en Wehrmacht-begraafplaatsen uit de Tweede Wereldoorlog afgezocht. Inmiddels zijn de stoffelijke resten van 22.000 militairen naar Sologubovka gebracht. De beenderen werden tussen de nieuw aangeplante bomen ter aarde besteld.

Vandaag wordt de begraafplaats ingewijd. Ze moet een „teken van verzoening” worden, hoopt de Volksbond, die in de Duitse stad Kassel zetelt. De bond droomt van een ”vredespark”, een Duits-Russische ontmoetingsplaats, op 70 kilometer afstand van de toeristische trekpleister St.-Petersburg.

Dat de vroegere vijand nu in de onmiddellijke omgeving van deze stad zijn dode soldaten mag gedenken, was tot voor kort ondenkbaar. In Leningrad zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog ongeveer één miljoen mensen jammerlijk verhongerd. Dat de vroegere „bezetters en fascisten” een prachtige oorlogsbegraafplaats mochten aanleggen, zette bij de Russische oorlogsveteranen en communisten aanvankelijk kwaad bloed.

Sinds 1992 mag de Volksbond met goedkeuring van Moskou de Duitse slachtoffers van de veldtocht in Rusland zoeken en identificeren om ze dan ter aarde te bestellen op grote oorlogskerkhoven. Naarmate de ”Grote Vaderlandse Oorlog” meer en meer verleden tijd wordt, groeit de bereidheid van de Russen tot een meer pragmatische omgang met die periode.

In Sologubovka, waar sinds het einde van het sovjetrijk alleen nog een failliete sovchoze is en een onregelmatige busverbinding met de buitenwereld, hebben de Duitsers uit Kassel de dorpsstraat geasfalteerd. „Vroeger kwam je nooit met droge voeten thuis”, zegt een dankbare burgemeester Vladimir Poloneitsjik in het magazine Der Spiegel.

Nu moet ook de compleet verwaarloosde Hemelvaartskerk weer worden opgebouwd. De sovjets hebben de iconen in de dorpsbakkerij verstookt, de priester vermoord en het bedehuis als opslagplaats voor kunstmest gebruikt. De Volksbond voor Oorlogsbegraafplaatsen draagt twee miljoen gulden bij aan de wederopbouw.

Enorme verliezen
Op verzoek van de Vereniging voor Oorlogsveteranen uit St.-Petersburg knapte de Volksbond ook de nabijgelegen gedenkplaats voor sovjetmilitairen op. De zorgvuldige zoekactie van de Duitsers naar hun doden, bijna zestig jaar na de oorlog, heeft veel Russen tot nadenken gestemd.

„De Duitsers bekommeren zich om elke militair die in de oorlog is gesneuveld”, zegt Vladimir Skatsjov van de veteranenvereniging uit St.-Petersburg. „Bij ons werden de generaals weliswaar tot helden verklaard, maar de soldaten waren slechts kanonnenvoer.” Hij „schaamde zich” toen hij voor het eerst Duitse oorlogskerkhoven zag en eraan dacht hoe de Russen met hun doden omgingen, bekent de auteur Daniil Granin uit St.-Petersburg. Alleen in het noordwesten van Rusland al liggen de stoffelijke resten van 1,5 miljoen Russische soldaten op het slagveld nog altijd te wachten op een begrafenis.

Voorzichtig worden nu ook taboes van de sovjetgeschiedschrijving ter discussie gesteld. „Onze enorme verliezen tijdens de oorlog tonen: onze officieren hebben alleen over de oorlogsoperaties nagedacht, maar nooit over de prijs”, schrijft kolonel Talgat Ibatullin in zijn boek ”Oorlog en gevangenschap”.

Drie jaar lang verdedigde het Rode Leger een onbelangrijk bruggenhoofd aan de oever van de Neva: het kostte 250.000 soldaten het leven. „Deze mensen hadden twintig tot dertig volwaardige divisies kunnen aanvullen”, schrijft Ibatullin. „In plaats daarvan lagen ze nu in een massagraf.”

Minachting
Mede op grond van dergelijke overwegingen accepteert priester Vjatsjeslav Charinov het zoeken naar stoffelijke resten door de Volksbond voor Oorlogsbegraafplaatsen. „Ruslands maatschappij is wegens haar minachting van de burgers ziek, het individu heeft bij ons geen enkele waarde”, constateert hij bitter.

Zonder de Duitsers, weet hij, zou zijn kerk nooit worden opgebouwd. Als tegenprestatie zal hij de kelderruimte ter beschikking stellen. De Duitsers uit Kassel willen daar een museum inrichten en daar op lijsten de namen plaatsen van alle Duitse gesneuvelden en vermisten van de slag om Leningrad.

Charinov heeft zijn gemeenteleden opgeroepen vandaag in groten getale aanwezig te zijn als de begraafplaats wordt ingewijd. Hoge politici zullen waarschijnlijk uitblinken door afwezigheid. De droom van de vereniging uit Kassel dat Poetin en Schröder naar Sologubovka komen en een gebaar van verzoening maken, komt niet uit. Weliswaar heeft Poetin de Volksbond bedankt voor het onderhoudswerk aan Russische begraafplaatsen in Duitsland, maar over het werk van de bond in Rusland zweeg hij.

Zelfs de gouverneur van St.-Petersburg, Vladimir Jakovlev, stuurt geen hoge afgevaardigden. De burgemeester van Hamburg en de loco-burgemeester van Dresden reizen overigens wel naar Sologubovka.

Ook de Vereniging van Oorlogsveteranen uit St.-Petersburg verzon een compromis: „We zullen aanwezig zijn, maar geen medeleven betonen”, zegt Vladimir Skatsjkov. „We zullen aan de graven staan en vergiffenis schenken. Maar bloemen neerleggen, dat kunnen we niet.”