Buitenland 15 maart 2000

„Beu als beesten te
worden behandeld”

Door A. Jansen
VEENENDAAL – Volledige onafhankelijkheid. Niets minder dan dat hebben de bewoners van West-Papoea voor ogen. Vanuit historisch oogpunt hebben ze er recht op, vinden ds. Izhak Onawame en Julius Pigai. Maar ook het wrede legeroptreden speelt mee. „We zijn het beu om als beesten te worden behandeld.”

De groten der aarde waren er niet bij aanwezig. En de wereldpers was er ook niet. Toch beleefden de driehonderd deelnemers aan het Groot Papoeaberaad hun eigen topconferentie. Want op die bijeenkomst, eind februari gehouden in het stadje Sentani, werd unaniem de richting naar volledige onafhankelijkheid van Papoea (tot voor kort Irian Jaya) ingeslagen.

Eigenlijk was eind vorig jaar de wissel al om, toen op 1 december de Papoeavlag, beter bekend als de Morgenster, voor het eerst na 38 jaar weer officieel werd gehesen – zonder dat het Indonesische leger of de politie (zoals gebruikelijk) ingrepen. Samen met het volkslied geldt de Morgenster als hét bewijs dat West-Papoea in principe onafhankelijk ís – de Indonesische bezetting ten spijt. Op 1 december 1961 kreeg het gebied immers uit handen van het Nederlandse gouvernement een eigen vlag en volkslied.

Nu er na de val van president Suharto en met het aantreden van president Wahid een frisse wind door de archipel waait, wappert hier en daar weer de vlag, en worden historische rekeningen vereffend.

Zo werd op het genoemde Groot Papoeaberaad vastgesteld dat de manier waarop in 1969 de Papoea's onder Indonesisch gezag waren gekomen, via een volksraadpleging, volstrekt ongeldig was, want in strijd met afspraken die Nederland met Indonesië had gemaakt.

De deur naar volledige onafhankelijkheid is daarmee sinds eind februari in principe opengezet, en dat mag iedereen weten. Vandaar dat vorige week twee vertolkers van dit nieuwe geluid trots en vastbesloten in een Veenendaalse hoekwoning de media te woord stonden: ds. Izhak Onawame, voorganger in de Gereja Kemah Injil Indonesia in het West-Papoease Timika, en Julius Pigai, mensenrechtenactivist op West-Papoea.

Volgende stap
Het Groot Papoeaberaad mag ten onzent misschien nog nagalmen, Onawame en Pigai denken alweer aan de volgende stap: het in april te houden congres waar een voorlopige regering in ballingschap (!) zal worden gevormd. Gaan de Papoea's dan op eigen houtje de strijd aan met Jakarta? „Nee”, zegt Pigai, „wat we vervolgens willen is een internationale dialoog, waarbij de destijds betrokken partijen –Nederland, de VS, de VN en Jakarta– met ons om tafel gaan zitten om te bespreken wat toen fout is gegaan.” Over waar dat alles dan op uit moeten lopen laten de twee geen twijfel bestaan: „Wij willen onze soevereiniteit volledig terug”, zegt Pigai. „Er moet recht gedaan worden aan de geschiedenis.” „Op 1 december 1961 waren we immers al onafhankelijk”, voegt hij eraan toe, „en we eisen dat recht terug.”

Waarom de Papoea's niet tevreden zijn met autonomie binnen het Indonesische staatsverband heeft volgens de mensenrechtenactivist ook te maken met de wrede onderdrukking door het Indonesische leger (TNI, voorheen Abri). „De voortdurende schending van mensenrechten is meer dan genoeg geweest. Wij zijn als beesten behandeld, en dat moet maar eens over zijn.” Pigai somt verschillende voorbeelden van martel- en moordpartijen op, waarbij hij snij- en steekbewegingen maakt die weinig verdere uitleg behoeven.

Maar dat verleden knaagt evengoed. Hoe zat het ook alweer? Na het vertrek van Nederland als kolonist in 1962/1963, zouden de Verenigde Naties ervoor zorgen dat de Papoea's voor of tegen zelfbeschikking konden kiezen. Dat was vastgelegd in het Verdrag van New York –in de zogenaamde Act of Free Choice–, dat Nederland op 15 augustus 1962 met Indonesië sloot. Maar die Act of Free Choice liet nogal wat ruimte voor verschillende uitleg, en daar maakte Jakarta gretig gebruik van. Het wilde immers voorkomen dat de Papoea's vóór onafhankelijkheid zouden stemmen.

”Musyawarah”
In plaats van een algehele volksraadpleging volgde daarom een ”musyawarah”, een typisch Javaanse wijze van besluitvorming waarbij kiesmannen namens het volk hun stem uitbrengen. Jakarta wees vervolgens loyale kiesmannen aan, en zette dwarsliggers achter slot en grendel. Van de VN en Den Haag kreeg het daar alle gelegenheid toe. De uitslag van de volksraadpleging laat zich raden: West-Papoea wilde bij Jakarta horen. Dat de Papoea's nú rechtsherstel eisen laat zich eveneens raden.

Maar hoe vreedzaam zal dat proces gaan verlopen? Bestaat er sinds jaar en dag niet een gewapende onafhankelijkheidsstrijd door aanhangers van de OPM (Operasi Papoea Merdeka), die aansluiting bij buurland Nieuw-Guinea nastreven? „De OPM heeft volledige medewerking toegezegd, niemand zal een kogel afvuren”, zeggen de Papoea's. „Ze willen het vreedzame proces een kans geven. Maar hebben wél gewaarschuwd dat het allemaal wél tot het gewenste resultaat moet leiden...”

Er hangt nog een buitje boven de vergaderzalen: vanwege bewuste ordeverstoring door tegenstanders. Aceh (Atjeh) en Ambon hadden en hebben hun provocateurs; het lijkt erop dat Papoea daar ook niet aan ontkomt. Ds. Onawame: „We hebben in januari ontdekt dat er pistolen en geld zijn uitgedeeld onder de bevolking. We zijn ervan overtuigd dat het Indonesische leger daarmee bevolkingsgroepen tegen elkaar op wil zetten, en de voorstanders van onafhankelijkheid wil laten vermoorden.”

Om dat te voorkomen zijn in alle veertien districten ordediensten opgericht die de rust en veiligheid de komende maanden moeten garanderen. Dominee Onawame vertelt de oprichter te zijn van zo'n ordedienst (met maar liefst tweeduizend leden) in zijn district Timika. „Wij vragen de Nederlandse regering ons hierin financieel te steunen, zodat de orde en vrede rond het komende congres kan worden gehandhaafd.”

Transmigranten
Toch komt het gevaar niet alleen vanbuiten, ook de Papoea's zelf zullen zich moeten inhouden. Sowieso geldt dat voor de militante OPM, maar hoe zit het met het lot van de vele transmigranten, de ”pendatang”, afkomstig uit Java, Sumatra en de Zuid-Molukken? Hoe welkom zijn zij straks nog in een eventueel vrij Papoea? „Tegen alle transmigranten hebben we gezegd: Als je wilt blijven ben je van harte welkom”, leggen de twee Papoea's uit. En opnieuw geldt als motivatie dat ze doodsbang zijn dat het leger onderling geweld zal aanvuren en uitbuiten.

Vooralsnog zijn de organisatoren van de bijeenkomsten in West-Papoea erin geslaagd de orde te handhaven. Een prestatie om trots op te zijn, vinden ze zelf.

Maar wellicht liggen de grootste tests nog in het verschiet. Want hoe serieus neem je als Papoea's zo'n „vreedzaam onderhandelingsproces” als je bij voorbaat de uitkomst hebt vastgesteld, namelijk door als regering in ballingschap (!) eraan deel te nemen?

En hoe serieus zullen ze het respecteren van mensenrechten opvatten als daar tegelijk als onopgeefbaar doel naast staat: volledige onafhankelijkheid? Welk doel zal straks absolute prioriteit krijgen? Welk zal eventueel ondergeschikt worden gemaakt?

In de komende maanden zullen we meer weten, maar nu al is duidelijk dat enige internationale bemoeienis geen overbodige luxe is. Overigens ook niet voor die 'internationale bemoeials zelf': ook Den Haag en de VN hebben immers bij de Papoea's nog iets goed te maken.