„Binnenkort zijn wij filiaal Europese bureau voor Statistiek”

Enquêteur mocht in 1910
bij de buren informeren

De werknemers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) moeten deze dagen wel een gespleten persoonlijkheid hebben. Sinds enkele weken dreigt het bezuinigingsmes van minister Jorritsma van Economische Zaken. Tegelijkertijd vierden de CBS'ers vrijdag officieel het 100-jarig bestaan van hun gezaghebbend instituut. Tijdens een plechtigheid in de Haagse Ridderzaal kreeg koningin Beatrix een aantal jubileumboeken overhandigd.

Cijfers, tabellen, grafieken; de drie woorden die de beste samenvatting van de historie van het CBS geven. Wel is dat materiaal in de loop van een eeuw sterk veranderd: krankzinnigen en trekschuiten staan niet meer in de publicaties van het instituut. Daarvoor in de plaats kwamen: vliegtuigen, computers en vaatwasmachines.

Ook de manier waarop de cijferaars van het bureau, dat in 1899 bij Koninklijk Besluit werd opgericht, aan hun gegevens komen, veranderde. Begin deze eeuw gingen honderden mensen voor de statistici op stap. Nu kan het CBS het cijfermateriaal voor een deel direct aftappen bij bedrijven. Potlood, papier en ponskaart zijn vervangen door digitale gegevens en reuzencomputers in Voorburg en Heerlen zorgen voor de automatische verwerking.

Toch is het werk er niet in alle opzichten 'gemakkelijker' op geworden. In 1910 kregen tellers bij de Landbouwtelling nog de instructie dat daar „waar sommigen mensen toch mochten weigeren gegevens te verstrekken, de teller er goed aan zou doen bij de buren te informeren.” Vooral kleine bedrijven waren weigerachtig, want hun administratie was vaak niet op orde. De huidige privacywetgeving vraagt om zorgvuldiger methoden.

Gevaar
Rond 1970 kregen de Haagse rekenaars met fel verzet te maken. Een aantal actiegroepen zag het CBS als de ”Big Brother” die alle gegevens over Nederlanders verzamelde en koppelde. Een gevaar, vonden zij. Het verzet laaide die jaren op, omdat de overheid de volkstelling van 1971 voorbereidde. Omdat er veel principiële weigeraars waren, werd die volkstelling tevens de laatste.

De cijferaars verloren daarmee een taak die hen veel aanzien gaf. Aan de andere kant scheelde de beëindiging het CBS veel werk. Zo moesten de statistici bij de telling van 1972 80 miljoen ponskaarten verwerken, op elkaar gelegd een stapel die bijna twee keer zo hoog was als de Mount Everest (8848 meter). Nederland telde toen 13 miljoen inwoners.

Veel van dit soort weetjes en anekdotes zijn terug te vinden in het rijk geïllustreerde boekje ”Welgeteld een eeuw”, waarin voor een breed publiek de geschiedenis van het instituut is weergegeven. Een van de auteurs omschrijft het boek als „de krenten uit de pap van de geschiedenis van het CBS”.

Wie dieper in de historie van het statistisch bureau wil graven, kan zich verdiepen in het 600 bladzijden tellende proefschrift ”Het huis der getallen” van Anne-Marie Kuijlaars. Zij bestudeerde in 4 jaar tijd de geschiedenis van bijna een eeuw CBS. Het is de belangrijkste herdenkingspublicatie. Het proefschrift deed al het nodige stof opwaaien: De promovenda concludeerde dat het instituut niet altijd volkomen onafhankelijk heeft geopereerd van de politici in Den Haag –iets waarop het CBS altijd prat gaat.

Filiaal
Zij constateert de laatste jaren een verschuiving: Het CBS werkt steeds internationaler. Vooral de Europese Unie vraagt om steeds meer gegevens. Volgens schatting heeft inmiddels 70 procent van de statistieken betrekking op niet-vaderlandse zaken. „Binnen enkele decennia zijn wij waarschijnlijk een filiaal van het Europese bureau voor de statistiek Eurostat”, zo tekende CBS-directeur drs. W. F. M. de Vries vrijdag de toekomst van zijn instituut.

Het CBS heeft zelf een vervolg aan het proefschrift van Kuijlaars gegeven. In een even dikke pil beschrijven medewerkers en wetenschappers de ontwikkeling van methoden in de statistiek. Niet bepaald kost voor een warme zomeravond, maar voor de echte liefhebbers van de cijfers en getallen geeft ”Een eeuw statistieken” een goed overzicht van de manier waarop het CBS aan cijfers komt en hoe het die op een betrouwbare manier verwerkt tot tabellen, grafieken en indexcijfers.

Ook in ”Nationaal Goed” hebben de onderzoekers een groot aandeel. Toch is dat boek goed leesbaar voor een breder publiek. Verschillende wetenschappers beschrijven in het boek wat er op verschillende maatschappelijke terreinen in de afgelopen eeuw(en) in Nederland is veranderd. De landbouwproductie vervijfentwintigvoudigde sinds 1807, de gulden is al twee eeuwen een harde munt en de onderwijsdeelname verbeterde sterk. Verder schetsen ze onder meer de ontwikkeling van de vakbeweging, de armenzorg, de infrastructuur en het drankgebruik. De hoofdstukken worden ondersteund door veel grafieken, tabellen en kaartjes.

Voorlopig weet het CBS van geen ophouden. Dit najaar verschijnen geeft de instelling ook nog een aantal CD-roms. Als eerste komt ”Tweehonderd jaar statistiek in tijdreeksen.” Daarna volgt een serie cd-roms met daarop alle gegevens van de Volkstellingen. Liefhebbers van statistieken hoeven dit jaar niet te klagen.