Laatste afrekeningen van
een blanke leider

PRETORIA – De voormalige Zuid-Afrikaanse president F. W. de Klerk schrijft in zijn dinsdag verschenen autobiografie uitgebreid over de „stormachtige” relatie met Nelson Mandela. In het boek, ”De laatste trek – een nieuw begin”, bekritiseert hij tevens de „toenemende nadruk van het ANC op ras en kleur.”

Oud-president De Klerk beschrijft hoe Mandela hem en zijn vorige vrouw, Marike, herhaaldelijk beledigde. Hij heeft de indruk dat het de Zuid-Afrikaanse president irriteerde dat de twee leiders in de ogen van het publiek aan elkaar waren gekoppeld. Ook zou Mandela het niet hebben kunnen uitstaan dat De Klerk het aanvankelijk goed deed bij de zwarte bevolking. „Mandela draagt meer bitterheid in zich dan hij gewoonlijk toont”, aldus de oud-president.

Mandela's woordvoerder Parks Mankahlana zei in een reactie dat „een autobiografie altijd subjectief is, maar dat de president nooit De Klerk heeft willen beledigen of vernederen. Mandela sprak in het openbaar altijd vol achting over De Klerk, ondanks dat ze politieke tegenstanders waren.”

Dinsdag dook de Zuid-Afrikaanse president trouwens plotseling op in een boekwinkel in Centurion, een plaats even ten zuiden van Pretoria. In perfect Afrikaans vroeg Mandela de medewerkers naar „die autobiografie” van De Klerk. Hij vertrok met de Afrikaanstalige versie van het boek, waarvan tevens een Engelse druk uitkwam.

Le Clercq
De titel van het boek is afkomstig van de lange reis (trek) die de familie De Klerk de afgelopen eeuwen maakte. De Le Clercq-familie, zoals de oorspronkelijk naam luidt, speelde aanvankelijk een prominente rol in de Franse protestantse kerk. Nogal wat Le Clercqs belandden vanwege hun geloof op de brandstapel. Door de toenemende godsdienstvervolging door de Franse rooms-katholieken vluchtten veel Le Clercqs naar Nederland.

De directe voorouders van oud-president De Klerk belandden in de provincie Zeeland. Later verhuisden ze naar Zuid-Afrika. De overgrootvader van De Klerk, Barend, was een van de belangrijkste ondersteuners van Dirk Postma, die de Gereformeerde Kerk (tegenover de Nederduitse Gereformeerde Kerk. NG-Kerk) in Zuid-Afrika oprichtte. De broer van Barend bleef lid van de NG-Kerk.

Na de trek van de familie naar Zuid-Afrika volgden nog diverse lange reizen: de Grote Trek (van de Kaap naar Natal en vervolgens naar Transvaal) en de Anglo-Boerenoorlog. De laatste reis is volgens De Klerks autobiografie „de geestelijke trek”, het loskomen van het apartheidsdenken en de vorming van het nieuwe Zuid-Afrika, waarbij de Nobelprijswinnaar zelf zo'n grote rol speelde.

De Klerk windt er in de autobiografie bij diverse onderwerpen geen doekjes om. Zo schrijft hij dat het ANC „weinig respect toont tegenover het parlement en zelfs nog minder tegenover oppositiepartijen.” En elke keer als de oppositie met argumenten komt, valt het ANC volgens De Klerk terug op „de afgestompte strategie” om de oppositie als racisten te bestempelen en te beweren dat ze terug willen naar de apartheid.

Opmerkelijk is dat De Klerk de verkiezingen van 1994 beschrijft als „vol onregelmatigheden.” Volgens hem werden meer dan één miljoen onwettige stemmen uitgebracht, merendeels op het ANC en in mindere mate op de Inkatha Vrijheidspartij van Mangosuthu Buthelezi. Enkele van de toenmalige collega's van De Klerk wilden de verkiezingsuitslag zelfs voor het hooggerechtshof betwisten. Men besloot echter dit niet te doen.

Nobelprijs
Een van de hoogtepunten in de politieke carrière van De Klerk was de toekenning van de Nobelprijs voor de vrede in 1993, samen met Mandela. Maar ook toen kon de huidige Zuid-Afrikaanse president het niet nalaten in interviews voorafgaand aan de uitreiking van de prijs scherpe kritiek op De Klerk te uiten. „Het verziekte de sfeer”, aldus de oud-president.

De Noorse gastheren gedroegen zich volgens De Klerk openlijk pro ANC. Tijdens een optocht na de overhandiging van de Nobelprijs werd door sommigen zelfs „Maak dood die Boer.” geschreeuwd. De Klerk en zijn vrouw Marike ontspanden weer een beetje toen een Noorse aan het avonddiner vertelde over haar leven als anti-apartheidsactiviste. Ze vroeg zich af wat haar nu te doen stond. Waarna de Noorse dame zichzelf opbeurde door te zeggen: „Er zijn nog altijd walvissen om voor te vechten.”

Kritiek levert de oud-president ook op de Waarheids- en Verzoeningscommissie. „Te eenzijdig”, vindt hij. De commissie, die onderzoek doet naar misdaden begaan tijdens de apartheidsjaren, heeft hem namelijk nadrukkelijk willen „vernederen.” Het onderzoek is volgens hem te veel voor ANC-doeleinden gebruikt, in het bijzonder om een atmosfeer van hetze tegen de Nationale Partij te creëren.

In de autobiografie herhaalt De Klerk dat naar zijn mening „de gewapende strijd van het ANC onnodig en contraproductief” was. „Hoewel ik de motivering kon begrijpen van diegenen die de wapens oppakten, was het sterk te betwijfelen of dit een doeltreffende of correcte optie was”, aldus De Klerk. „Het droeg ongetwijfeld bij tot het toenemende geweld en de intensivering van het conflict.”

Eind juni 1996 trad de Nationale Partij onder leiding van De Klerk uit de regering van nationale eenheid. Dat lag volgens hem gedeeltelijk aan het feit dat te veel NP-ministers te lang in achtereenvolgende kabinetten hadden meegedraaid en niet wisten hoe zij oppositie moesten voeren. „De meerderheid van de ministers en onderministers pakte het ANC in het kabinet niet genoeg aan, zoals ik graag gewild zou hebben”, aldus De Klerk.

Meeste kleurlingen
Vervolgens wijst hij erop dat de NP tijdens de verkiezingen van 1994 niet alleen de tweede partij van het land werd, maar tevens de meeste kleurling- en Indiërstemmen verwierf en volgens schattingen 500.000 tot 600.000 zwarte stemmen kreeg. Daarmee werd de NP na het ANC en de Inkatha Vrijheidspartij de derde partij onder de zwarten. Dus zelfs groter dan het zwart-nationalistische PAC.

Het frustreert De Klerk dat het ANC voortdurend over het NP als een blanke of racistische partij spreekt. „We kwamen uit de verkiezing juist naar voren als de meest niet-raciale partij', aldus de voormalige NP-leider.

Hij zegt weinig te hebben afgeweten van de zogenoemde derdemachtavonturen van sommige elementen uit het leger en de politie. De Klerk schrijft dat toen hij hoorde over de „illegale operaties” hij hiertegen hard optrad. Overigens meent De Klerk dat de hele omwenteling van een „exclusief zwarten” naar een „inclusief systeem” beslist de moeite waard is geweest. Het nieuwe Zuid-Afrika is volgens De Klerk soms schrikwekkend, maar altijd opwindend en verfrissend.