Handboek is goede inleiding tot Engelstalige oudvaders

De theologie van het puritanisme

In welke situatie moeten we John Bunyan plaatsen? Wanneer leefde Andrew Gray? Waarom werd Samuel Rutherford gevangengezet? Wat was de plaats van John Owen in zijn tijd? Waarom is het werk van Thomas Hooker vertaald? Bij wie komen deze vragen niet op als we zo'n puriteins boek ter hand nemen en ons laten stichten door de inhoud? Sinds kort is er een handboek dat op eenvoudige en doeltreffende wijze antwoord geeft op dergelijke vragen: ”Het puritanisme”.

Dr. Bisschop neemt het historisch deel van dit standaardwerk over het puritanisme voor zijn rekening. Hij tekent op verhalende wijze de ontwikkeling van het puritanisme. De puriteinen beoogden een nadere zuivering van de kerk van Engeland, vooral in de kerkelijke gebruiken en de manier van kerkelijke regering. De kracht van deze beweging is geestelijk van aard, namelijk haar vroomheid.

De plaats van het puritanisme wisselde daarbij voortdurend. Dan weer was er sprake van acceptatie, dan weer van onderdrukking. Het theologisch hoogtepunt in deze geschiedenis is ongetwijfeld de Westminster Confession, het kerkelijk dieptepunt daarentegen vond plaats op 24 augustus 1662 toen ongeveer 2400 predikanten hun gemeenten moesten verlaten, omdat men zich niet kon conformeren aan de Act of Uniformity.

Amerika

Bisschop richt zich niet alleen op de opgang, voortgang en neergang van het puritanisme in Engeland, maar hij betrekt daarbij ook de Schotse geschiedenis. In 1638 tekende men daar opnieuw het National Covenant, waarbij het bisschoppelijke stelsel werd verworpen en de presbyteriale kerkinrichting aanvaard. Het ging de ondertekenaaars om de rechten van Christus op Zijn kerk. Het zijn vooral de voorgangers uit dit tijdvak die door hun geestelijk onderwijs sporen hebben getrokken in ons land en nog altijd bekend zijn.

Bijzonder waardevol is dat de auteur ook de invloed op Amerika schildert. Amerika zou Amerika niet zijn zonder de puriteinse invloed. Het puritanisme behoorde in de Engelse koloniën niet tot de rand van de samenleving, maar stempelde de gehele cultuur. Aanvankelijk waren de posities in de maatschappij alleen toegankelijk voor hen die waren wedergeboren. Later blijkt dit niet houdbaar en kiest men een andere oplossing. Het mooie van dit historisch deel is dat ook de economische, politieke en sociale achtergronden bij het verhaal worden betrokken. Zo krijgt het geheel nog meer reliëf en komt de eigenlijke geschiedenis beter uit de verf.

Geloofsgehoorzaamheid

Het tweede deel van het boek is theologisch van aard. Hiervoor heeft prof. dr. W. van 't Spijker getekend. De theologie raakt de eigenlijke kern van het puritanisme. Of het nu de puriteinse hoogleraar betrof of het eenvoudige gemeentelid, het christelijke leven werd gedragen door de kennis van God en van zichzelf.

Op een eenvoudige wijze wordt het gedachtegoed van verschillende voorgangers toegankelijk gemaakt. We krijgen informatie over het werk en de invloed van de vader van de puriteinen, Perkins, evenals van de grote geleerde puritein John Owen. Hij beschrijft hoe de grote ernst van Richard Baxter in Kidderminster tot een opwekking leidt. Het kan niet anders of hij neemt ons mee in de geschiedenis van de ketellapper John Bunyan, die als religieus genie invloed uitoefent tot op de dag van vandaag. Op onnavolgbaar fijnzinnige wijze heeft hij de geestelijke hoogte- en dieptepunten van het geestelijke leven beschreven. Ook Samuel Rutherford en zijn in de liefde van Christus gedrenkte brieven passeren de revue. Tot slot komt de eigen plaats van Thomas Hooker aan de orde en de nadruk die hij legde op het onvoorwaardelijk buigen voor God.

Het blijkt dat het de puriteinen ging om de eenvoudige geloofsgehoorzaamheid aan het Woord van God. Het is door het innerlijk getuigenis van de Geest in ons hart dat de rijkdom en kracht van het Woord voor ons opengaan. Omwille van het Woord en de verkondiging daarvan heeft men zo'n hartstocht voor de kerk. De verkondiging kenmerkt zich door de verkondiging van de genade van God: verkiezende genade, verwervende genade en toepassende genade. Bij dat laatste aspect behoort het zelfonderzoek, evenals de ervaring van Gods tegenwoordigheid en liefde in het hart.

Invloed via publicaties
Het laatste deel is van de hand van dr. W. J. op 't Hof. Dit derde deel is het meest specialistisch van karakter. We herkennen de auteur hierin helemaal. Met grote precisie en volharding heeft hij zich verdiept in de onderlinge en internationale relaties tussen personen. Zo komen we aan de weet waar zich puriteinen hebben opgehouden in ons land en hoe en wanneer Nederlanders in Engeland verbleven. Er waren contacten via de handel, door de (soms separatistische) protestanten die naar ons land vluchtten, door de aanwezigheid van Engelse soldaten in ons land en natuurlijk door de Dordtse Synode.

Van groot belang om de invloed van het puritanisme te traceren is het onderzoek naar de publicaties van boeken. Op 't Hof informeert ons over de laatste stand van zaken in dit onderzoek. Het totale aantal in het Nederlands vertaalde puriteinse edities tot 1700 komt op 728. Dit betekent dat er minstens een half miljoen exemplaren in omloop zijn geweest. Voor de zeventiende eeuw is dat opzienbarend.

De invloed van het puritanisme is niet beperkt tot Nederland. Veel puriteinse geschriften werden vertaald in het Duits. Vanuit Duitsland vonden de puriteinse geschriften een weg naar Zweden en Denemarken. Ook in Zwitserland, Frankrijk, Hongarije en zelfs in Tsjechië en Spanje werden ze gelezen.

Opmerkelijke inzichten
Dit onderzoek naar boeken levert verschillende opmerkelijke inzichten op. Het is opvallend dat het geen puriteinse geschriften over de kerkleer zijn die zoveel invloed hebben uitgeoefend, maar vooral stichtelijke lectuur.

Een tweede opmerkelijke conclusie is dat de doorwerking van puriteinse geschriften interconfessioneel is. In Duitsland werden ze niet alleen door gereformeerden gelezen, maar ook door luthersen. Zo hebben ze ingang gevonden in de lutherse Scandinavische landen. Op 't Hof spreekt van een huzarenstukje als hij aanwijst dat de puriteinse geschriften zich diep in het Franse rooms-katholicisme wisten te nestelen. Deze gegevens bevestigen dat de puriteinse vroomheid een katholiek karakter heeft.

In de derde plaats is het interessant om te vernemen dat het werk van Bayly het meest gepubliceerde boek is. Vervolgens is de stelling het overwegen waard dat er zoiets als een gereformeerde Noordzee-vroomheid heeft bestaan en dat het puritanisme in dit kader dient te worden geplaatst. Ten slotte is de beweging van de Nadere Reformatie in ons land te beschouwen als een aanpassing van de puriteinse inzichten aan de context van de Nederlandse kerk.

Naslagwerk
Er is veel meer over het puritanisme te zeggen. De stroom literatuur erover groeit nog steeds. Dit boek is een goede inleiding tot deze lectuur. Vooral het register van namen bewijst goede diensten als men dit werk als naslagwerk wil gebruiken. Hopelijk is dit werk een aanleiding om meer te graven in de bronnen van deze beweging. Het zal nooit lukken deze beweging geheel in kaart te brengen. Het is immers een geestelijk gebeuren dat geen mens in de vingers krijgt, omdat het in de handen van de Heilige Geest ligt. Als dat door de kennismaking met de puriteinen onze ervaring is, is dit werk rijk gezegend.