De kloof tussen Luther en Calvijn

„Ach, leefde Luther nog maar!” Deze uitroep van Calvijn is nu de titel van een boekje over „Calvijns gedachten over Luther.” De inhoud is al oud, zij gaat terug op een werkje dat meer dan een eeuw geleden in Duitsland verscheen, in 1883. De auteur was Theodor Zahn, als kerkhistoricus en exegeet in theologenland geen onbekende. En ziedaar, nu, na zo lange tijd, een vertaling in het Nederlands, voorzien van een ”Ten geleide” van ds. L. H. Oosten.

Zahn heeft er Calvijns werken, zijn geschriften en brieven op nagelezen; wat hij daarin over Luther tegenkwam, tekende hij aan. De oogst is niet formidabel, maar ook niet te veronachtzamen. Zahn zelf heeft zich er ook af en toe in gemengd. Deze gereformeerde, wat kohlbruggiaans getinte theoloog was er veel aan gelegen de vaders van de beide confessies niet tegen elkaar uit te spelen, zoals wel gebeurde, maar eerder wat naar elkaar toe te buigen.

Het belangrijkste van dit boekje zijn uiteraard de citaten; vertalingen uit het Latijn en uit het Frans. Daarin hoort men Calvijn zelf.

Verwijten
Onafhankelijk en spits als altijd, spaarde Calvijn ook Luther zijn kritiek niet. Calvijn was een Zwitser, al was hij van Franse afkomst. Hij sloot in 1549 met Bullinger en andere Zwitserse theologen een consensus over het heilig avondmaal. Daarop kreeg hij van de luthersen (Luther was in 1546 overleden) een lawine van verwijten te horen. Calvijn zelf greep in deze strijd op Luther terug, vooral op diens persoon. Hij deed dat kritisch, maar toch ook vol begrip en respect. Eens verzuchtte hij: „Ach, leefde Luther nog maar!”

Luther en Calvijn hebben elkaar nooit persoonlijk ontmoet. Jammer. In een persoonlijke ontmoeting waren Luther en Calvijn mogelijk, ook op het punt van het avondmaal, dichter tot elkaar gekomen. Maar dat is uiteraard slechts een gissing. De kloof bleef nu tot Luthers dood toe. Vlak voor zijn dood publiceerde Luther nog een boek over het avondmaal, dat scherper was dan ooit. Hij leerde nu ook uitdrukkelijk de alomtegenwoordigheid van Christus' lichaam. Christus is dus ook lichamelijk in het avondmaal tegenwoordig. Niet alleen naar Zijn godheid maar ook naar Zijn mensheid.

Wesel
Deze stelling is door Calvijn radicaal van de hand gewezen. Hoe scherp de zaak kwam te liggen, blijkt wel uit een brief uit Calvijns laatste levensjaren. Op 11 januari 1563 schreef hij aan de gereformeerde emigranten te Wesel dat zij liever als vluchtelingen de stad moesten verlaten dan voldoen aan de eis van de stadsoverheid, namelijk de Augsburgse Confessie ondertekenen. Pas indien die belijdenis ten aanzien van doop en avondmaal zou worden gewijzigd –wat niet gebeurd is– mocht men haar als gereformeerde belijders ondertekenen. De eenheid mocht volgens Calvijn niet gaan ten koste van de waarheid. Met alle respect voor Luther ging Calvijn dus toch een eigen weg.