Ethiek en zorg

Ethiek is goed zijn in je vak! Ethische reflectie is altijd reflectie op een bepaald soort activiteit, zoals verzorgen, opvoeden, zakendoen, besturen, genezen, leidinggeven en zo meer. De aard van de praktijk (zorgverlening, onderwijs, bedrijfsleven, openbaar bestuur, geneeskunde, management) is medebepalend voor de vraag welke waarden moeten worden gerealiseerd. Prof. dr. J. S. Reinders van de Vrije Universiteit in Amsterdam heeft elf artikelen gebundeld over de specifieke praktijk van de zorgverlening aan mensen met een verstandelijke handicap.

Reinders (1948) is sinds 1995 hoogleraar op de Willem van den Bergh-leerstoel voor de bestudering van normatieve grondslagen van de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Aan de hand van allerlei concrete thema's ordent hij argumenten die recht doen aan het eigene van deze mensen. Zo is integratie van verstandelijk gehandicapten in de samenleving een groot goed, maar niet als ze daarin moeten voldoen aan verwachtingen die hun mogelijkheden overstijgen.

Na een inleiding wordt ethiek beschreven als goed zijn in je vak. Daarin bakent prof. Reinders de ”ethiek van de zorg” af tussen vaktheorie en recht. Hij gaat in op de verhouding tussen zorgverlening en zelfkennis en kiest voor een hermeneutische oriëntatie. In deze benadering wordt afstand genomen van de tendens om handelingsproblemen uitsluitend te zien als technische problemen, die een standaardoplossing krijgen met behulp van sturing en beleid.

De hermeneutische methode gaat uit van de ervaring van betrokkenen. Die ervaringen moeten worden geïnterpreteerd. Het doel is om de betekenis van de betreffende gedragingen, uitlatingen, gewoonten en oordelen te begrijpen als een betekenisvol antwoord op een structuur waarvan de professional zelf deel uitmaakt. Het deelnemen aan de praktijk van de gehandicaptenzorg vereist reflectie op goede zorg-, hulp- of dienstverlening. Een interpreterende ethiek veronderstelt deugden om goed te kunnen waarnemen en adequaat te reageren op wat men waarneemt. Zelfkennis is derhalve een zeer centraal doel in een hermeneutische benadering van het verstaan van de ander.

De titels van de volgende hoofdstukken geven een indruk van de inhoud: de paradox van ”preventie” en ”integratie”, de ethiek van het integratiebeleid, sociale integratie met wie?, het managen van professionals in de gehandicaptenzorg, de keerzijde van de zorg, de verstandelijk gehandicapte als persoon, niets te verwijten en toch een kwaad geweten, gehandicapt leven en de vraag naar zin.

Het laatste hoofdstuk gaat over communicatie met ernstig verstandelijk gehandicapte mensen. Er is een tekort aan communicatief bewustzijn: ook zaken als oogcontact, aanraking en geluiden hebben een communicatieve functie. Reinders wijst op de onmisbare waarde van verbeeldingskracht, waardoor we in staat zijn anderen telkens met nieuwe ogen te kunnen zien. Een betere manier om het menszijn te respecteren is er zijns inziens niet. Verstandelijk gehandicapten zijn niet minder normaal dan wij, zij zijn anders normaal. De vraag waar het op aankomt is of we hen voor dit anderszijn de ruimte willen laten zonder er een grond van uitsluiting van te maken.

Graag beveel ik dit boek ter lezing aan voor mensen die betrokken zijn bij de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap. Het is helder geschreven, maar geen roman. Het beweegt zich tussen twee brandpunten. Enerzijds gaat het over ontwikkelingen binnen deze bijzondere sector zelf en de maatschappelijke context waarin ze zich beweegt. Anderzijds beschrijft de auteur de ontwikkelingen binnen de ethiek als wijsgerige discipline. De normatieve positie ten opzichte van het gehandicapte leven die in dit boek wordt ingenomen, is nogal kritisch ten opzichte van de zogeheten gezondheidsethiek (die volop in de greep van het medisch model is).

Prof. Reinders daagt professionals uit om hun eigen aandeel in de kwaliteit van het bestaan van mensen met een handicap te definiëren en vervolgens ook te belichamen.