Vijfentwintig psalmen
op plexiglas

Wie het grote publiek een kerkgebouw in wil krijgen, moet een eigentijds programma bieden. Kerken die hun traditionele functie verliezen, gaan dikwijls op de culturele toer. Concerten, toneelstukken en tentoonstellingen moeten mensen over de drempel helpen – ook al komt de oorspronkelijke functie van het gebouw er soms bij in het gedrang.

Zo is het in Utrecht niet. De kerkgangers die op zondag de banken van de Jacobikerk vullen, zien zich niet geconfronteerd met moderne kunst die in lijnrechte tegenspraak is met wat ze van de kansel horen. Het werk van Anneke Kaai-van Wijngaarden (1951) –hoe eigentijds ook– past harmonisch in het stemmige interieur met de hoge, witte gewelven, de koperen kroonluchters, de wandborden met bijbelteksten.

Achter het koperen koorhek, bijna onzichtbaar vanuit het schip van de kerk, hangen de 25 verbeeldingen van de psalmen, allemaal van hetzelfde formaat, een lange rij verhalen, klachten en lofprijzingen op plexiglas. Honderdvijftig werden het er niet: de kunstenares maakte een selectie, waarin de herdersstaf van Psalm 23, de mus en de zwaluw uit Psalm 84, de muziekinstrumenten van Psalm 150 aanwezig zijn.

Uitleg
Niet elk schilderij heeft even herkenbare beeldelementen. De rode lijn op het schilderij over Psalm 27 wijst bijvoorbeeld op de roep uit de diepte: Verberg Uw aangezicht niet voor mij – maar zonder de uitleg van Anneke Kaai was de toeschouwer daar misschien niet zo snel op gekomen. Vandaar dat bij de ingang van de kerk een stapel gratis A4'tjes met toelichting ligt. Niet iedereen heeft daaraan evenveel behoefte: sommige kijkers willen liever ondergaan wat een schilderij met hen doet, zonder zich al te veel rekenschap te geven van verborgen betekenissen.

Een paar jaar geleden zei Anneke Kaai daarover, in een interview met deze krant: „Van niet-christelijke mensen hoor ik nogal eens dat de tekst en de uitleg er niet bij hoeven. Ze hebben behoefte aan hun eigen inleg. Je hoopt dan toch dat ze nadenken over wat je laat zien en verder denken dan alleen of ze het mooi vinden of niet. (...) Als mensen er iets anders uithalen dan ik erin heb willen leggen: prima. Maar ik wil ook dat ze weten waarom ik het zo gedaan heb, want aan elke kleur en elke vorm ligt een bijbelse symboliek ten grondslag”.

Anneke Kaai toont veelzijdigheid in de keuze van haar materiaal: beschilderd plexiglas, soms beplakt met litho's, met textiel, met behangpapier, soms met een mes bewerkt, soms zelfs bewust in scherven gestoten (Psalm 147, over de gebrokenheid van de mens). Ze laat zich slechts beperken door het eens gekozen formaat, dat de hele serie door hetzelfde blijft.

Geloof
Haar schilderijen zijn gebaseerd op tegenstellingen: donker en licht, God en mens, hemelse rust en aardse disharmonie. Elke kleur heeft haar betekenis, elke vorm heeft een diepere inhoud. Haar werk gaat zwaar, soms al te zwaar aan symboliek: rotsen die naar de hemel wijzen, een kruisvorm, een ster, de Hebreeuwse letters JHWH. Blauw is bij Anneke Kaai de kleur van Gods trouw, maar rood kan veel meer betekenissen hebben: de vraagtekens en onrust van de mens, de boosheid en het onheilige vuur van de wereld, maar ook de liefde van God. Dat laatste is zichtbaar in het drieluik over Psalm 103, dat los van de serie staat. Op het middelste paneel slaat een rode vlam naar beneden, die scheiding maakt tussen de linker- en de rechterhelft van het drieluik: „Zo ver het oosten is van het westen, zo ver doet Hij onze overtredingen van ons”.

De Rhenense predikantsvrouw –ds. J. Kaai staat 's zondags op de kansel van de Cunerakerk– ziet het als een opdracht het geloof in haar werk uit te dragen. „Ik probeer met mijn schilderijen niet het geloof te bewijzen. Het gaat meer om de symbolische waarde ervan. Ik realiseer me dat er grenzen zijn, dat ik afstand moet bewaren. Vandaar dat ik ook nooit voor een realistische vorm zal kiezen”.

Toch is er een duidelijk verschil in stijl tussen de drie series die in de Jacobikerk te zien zijn. De reeksen over de Psalmen en de geloofsbelijdenis zijn abstracter dan de eerder gemaakte serie over de Openbaring. Dat laatste betekent overigens niet dat Anneke Kaai ooit realistisch heeft geschilderd: haar Openbaring-schilderijen passen helemaal bij het visionaire karakter van het bijbelboek. Ze kenmerken zich door veel (onaards) goud- en zilvergeschitter, maar ook door herkenbare verhaalfiguren: blinkende engelen en schaduwachtige mensen, de vier paarden met hun ruiters, grijpende klauwen en lekkende vlammen – totdat alles oplost in het visioen van het nieuwe Jeruzalem dat uit de hemel neerdaalt. De serie eindigt met de blinkende Morgenster, niet bij de eerste oogopslag zichtbaar, maar tegelijkertijd helder en versluierd aanwezig in de rechterbovenhoek van het schilderij.

Nieuw boek
Dat laatste effect is veel minder zichtbaar in de reproductie van het werk, zoals die is opgenomen in het boek “Openbaring in beeld”. Liefhebbers van de schilderijen van Anneke Kaai kunnen er dus niet omheen de Jacobikerk te bezoeken, al blijft het bezit van een boek vol reproducties natuurlijk niet te versmaden. Volgend voorjaar komt er een nieuw deel in de reeks over het werk van Anneke Kaai: “Psalmen in beeld”. Van het boek verschijnt tegelijkertijd een Nederlandse en een Engelse versie, traditiegetrouw bij uitgeverij Boekencentrum.

Misschien kan de uitgever deze keer, in een apart hoofdstukje, wat meer informatie over de technische kant van de afgebeelde schilderijen opnemen. Dat is ook wat ik mis in de toelichtingen bij de tentoonstelling. Voor Anneke Kaai –en voor een groot deel van haar publiek– is de inhoud van de schilderijen het voornaamste, maar ongetwijfeld zijn er ook toeschouwers die zich afvragen waarom de kunstenares ervoor kiest om op plexiglas te werken, hoe ze precies te werk gaat, hoe lang ze over één schilderij doet, of haar ideeën over een onderwerp in de loop van het schilderproces veranderen. Anneke Kaai is ambachtelijk opgeleid aan de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam. Over dergelijke dingen moet ze dus iets zinnigs kunnen zeggen.

De tentoonstelling met werk van Anneke Kaai is tot en met 12 september te zien in de Jacobikerk, St. Jacobsstraat 171, Utrecht. Open: di. t/m vr. 11.00-16.30 uur, za. 12.00-16.00 uur. Toegang vrij.