„Hersendode kan geen pijn lijden”

Dat stelt dr. E. J. O. Kompanje. Hij promoveerde vorig jaar op het onderwerp hersendood in relatie tot orgaantransplantatie en publiceerde een lijvig proefschrift onder de titel ”Geven en nemen, de praktijk van postmortale orgaandonatie” (uitgeverij Van der Wees, Utrecht). Kompanje is medisch ethicus en werkt daarnaast als intensivecareverpleegkundige op de neurochirurgische intensive care in het Academisch Ziekenhuis Rotterdam-Dijkzigt. In dat kader was hij in de loop der jaren betrokken bij de zorg voor vele tientallen hersendode patiënten.

Kompanje benadrukt allereerst dat in Nederland, en ook in de meeste andere landen, hersendood verklaarde patiënten tijdens een operatie waarbij organen worden verwijderd altijd een gedeeltelijke narcose krijgen. „Daarbij wordt geen gebruikgemaakt van de gebruikelijke slaapmiddelen, want die zijn uiteraard niet meer nodig. Wel worden er spierverslappers toegediend. Doe je dat niet, dan kun je de verschijnselen krijgen die anesthesioloog Keep beschrijft.”

Spiertrekkingen
De Britse anesthesioloog stelt in het jongste nummer van het vakblad Anaesthesia dat hij en zijn collega's tijdens operaties voor het uitnemen van organen geregeld onaangenaam worden verrast door spiertrekkingen, stijging van de bloeddruk en het hartritme, zo meldde deze krant maandag. Dit zou er volgens Keep op kunnen wijzen dat deze patiënten toch nog pijn kunnen voelen.

„Sterven is geen gebeurtenis, maar een proces waar we nog onvoldoende van weten”, zo stellen Keep en zijn collega's. Namens het Brits Koninklijk College van Anesthesiologen pleiten zij er daarom voor dat alle orgaanverwijderingen onder narcose moeten plaatshebben. Zolang dat in Engeland niet het geval is, weigert Keep persoonlijk een donorcodicil te dragen, zo liet hij zich tegenover het Britse dagblad The Guardian ontvallen.

Kattenexperiment
Kompanje bestrijdt dat de door Keep genoemde verschijnselen tijdens operaties bij hersendood verklaarde patiënten zouden wijzen op pijn. Als voorbeeld noemt hij een experiment uit 1946 met katten. „Nadat de kop eraf was, bleek dat knijpen in de darmen leidde tot een stijging van de bloeddruk en de hartslag.”

Een vergelijkbaar verschijnsel doet zich volgens Kompanje voor bij een kip zonder kop. „Die kan nog even doorlopen als de kop er al af is. Toch is het dier dan al dood. Dergelijke spierreflexen komen voort uit het ruggenmerg en vormen geen teken van leven of pijn.”

De zogeheten Lazarus-tekenen, waarbij armen of benen worden bewogen, kunnen overigens ook spontaan optreden bij hersendode patiënten die op de intensive care verblijven, weet Kompanje uit ervaring. „Ik heb het diverse malen zelf gezien.”

Hij kent voorbeelden van gezondheidswerkers die niet kunnen geloven dat het hier gaat om overleden patiënten en die daarom afhaken als het gaat om het opereren van dit soort patiënten. Het Duitse blad Der Spiegel liet enkele jaren geleden in een geruchtmakende reportage enkele van deze hulpverleners aan het woord. Kompanje kan dergelijke reacties wel begrijpen, maar stelt daartegenover dat „je deze zaken rationeel moet benaderen en je niet door je gevoel moet laten beïnvloeden.”

Hij betreurt het dat Keep de discussie over hersendood in relatie tot pijn en het stervensproces opnieuw aanzwengelt. „De hele problematiek ligt zeer gevoelig. Zulke discussies vergroten doorgaans niet de bereidheid van mensen tot het afstaan van hun organen. En dat is jammer.”

Zinvolle discussie
G. Lodewick, voorzitter van de Stichting Bezinning Orgaandonatie (SBO) en auteur van de boekwerkjes ”Ik houd mijn hart vast” en ”Orgaandonor, weet wat je kiest” (beide verschenen bij uitgeverij Ankh Hermes), denkt er een slag anders over. „Met alle respect, je kunt een mens niet vergelijken met een kat of een kip. De discussie die nu wordt gevoerd, is ook niet zinloos, maar juist heel zinvol. Wij hebben ons als SBO intensief beziggehouden met het verschijnsel hersendood. Je merkt dat er ook in Nederland artsen zijn die hierover hun twijfels hebben, maar zich daarover niet durven uit te spreken. In andere landen is daarover veel meer openheid.”

Lodewick is het eens met de Britse anesthesioloog Keep en zijn collega's dat sterven een proces is en geen gebeurtenis van een moment.

„Een hersendode verkeert in een onomkeerbaar stervensproces. Maar dat betekent niet dat iemand tijdens de voltrekking van dit proces ook tegelijkertijd dood is. Zijn lichaam leeft immers nog, al is dat dankzij intensieve medische ondersteuning. Het stromen van het bloed, het kloppen van het hart en de reflexmatige bewegingen zijn levenstekenen. Als zo iemand daar ligt, kun je dan zeggen: Die patiënt is overleden? Dat is niet hard te maken. Of dat ook betekent dat zo iemand nog pijn kan lijden, dat durf ik niet te zeggen.”

In zijn boek krijgt Lodewick steun van de Amsterdamse hersenonderzoeker dr. H. Romijn: „Met het definitief uitvallen van het brein is de drager ervan, de mens als zodanig, nog niet dood. De rest van zijn of haar lichaam met alle overige organen is immers nog springlevend, goed doorbloed omdat het hart nog klopt en de longen nog ademen, zij het dat de laatstgenoemde functie vaak kunstmatig moet worden ondersteund. We verklaren toch ook niet iemand dood wanneer zijn ogen of oren niet functioneren?”

Sterven is ook volgens Romijn een proces dat zich over enige tijd uitstrekt. „Het valt niet goed aan te geven op welk moment de persoon echt helemaal dood is. Maar zeker niet op het moment van de hersendood als het resterende lichaam door een goede hartslag en ademhaling nog in leven wordt gehouden en dus nog leeft.”

Religieus perspectief
„Wanneer men vanuit religieus perspectief in enige vorm van leven na de dood gelooft, dan rijst terstond de vraag naar het moment dat de ziel of de geest zich uit het stervende lichaam zal terugtrekken. Is dit nadat de hersenen zijn gestorven, of wanneer het hart stilstaat en de ademhaling stokt, of wanneer de lever begint te desintegreren? En gebeurt dit in zijn geheel of stap voor stap? We weten het niet.”

„Daarom dienen we tijdens het proces van sterven alle mogelijke voorzichtigheid en bescheidenheid te betrachten, zowel vanuit religieus als wetenschappelijk perspectief.” Romijn noemt het jammer dat destijds bij het vaststellen van de hersendoodcriteria geheel aan deze aspecten is voorbijgegaan.