Vrouwelijke rechter
„moet van ijzer zijn”

binfo03Het duurt even voordat mr. Joke van Staveren, coördinerend vice-president van de Zutphense rechtbank, haar gast komt halen. „We vierden op mijn kamer de verjaardag van een van de medewerkers”, verontschuldigt ze zich. „Ik moest even de rommel opruimen.” Op het tafelblad is geen kruimel meer te zien. Alle ruimte voor het schrijfblok. Er is verse koffie. Zou de situatie op tafel hetzelfde zijn als in deze kamer geen vrouw maar een man zat? „Daar heeft u een punt”, zegt ze lachend.

Ze startte haar justitiële loopbaan in 1970 als rechter-in-opleiding in Utrecht. „Toen waren er maar heel weinig vrouwelijke rechters.” Van Staveren (53 jaar) hield zich staande in de door mannen gedomineerde wereld. Nu is het soms andersom. „Als je in de zaal alleen met vrouwen achter de tafel zit, dus zowel rechter, griffier als officier, is dat wel even grinniken. Maar daarna snel over tot de orde van de dag. Op foto's van vroeger zie je alleen mannen. Daar maakte zich toch ook niemand druk over?”

Marokkaan
De vrouwelijke rechter is in opmars. In de wereld van zwarte toga's en witte beffen zorgt het fenomeen af en toe voor wat beroering. Twee meningen, beide opgetekend uit het Nederlands Juristenblad van vorige maand.

Mr. B. J. Asscher (74), oud-president van de Amsterdamse rechtbank, zet de vervrouwelijking van de rechtbank af tegen de multiculturele samenleving. „Ik heb eens een kamer zich zien terugtrekken voor beraad toen er drie vrouwelijke rechters waren, een vrouwelijke griffier en ook een vrouwelijke officier, terwijl er in de verdachtenbank een Marokkaansse verdachte zat. Ik vind dat niet kunnen. Voor een Marokkaan is een vrouw een niet helemaal serieus te nemen wezen. Je mag daar best een beetje rekening mee houden bij de samenstelling van de rechtbank.”

Asscher krijgt tegengas van de 35-jarige mr. N. Gehlen, (vrouwelijke) rechter in Utrecht. „Voor de uiteindelijke beslissingen zijn mijns inziens andere aspecten dan sekse veel relevanter: zoals de vraag uit welk nest iemand komt, wat voor vrienden iemand heeft, hoe hij of zij in het leven staat. Ik heb niet het gevoel dat de onafhankelijkheid van de rechtbank op het spel staat. Decennialang hebben mannen over vrouwen geoordeeld. Toen twijfelde toch ook niemand aan die onafhankelijkheid?”

Beatrix
Volgens gegevens van het Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum (WODC) van het ministerie van Justitie telde Nederland vorig jaar 1547 rechters. Samen met plaatsvervangers komt het aantal leden van de zittende magistratuur op ruim 1700. De mannen zijn nog net in de meerderheid, maar ze verliezen snel terrein.

Niemand kijkt meer op van drie vrouwen achter de tafel bij de meervoudige kamer van de rechtbank. Terwijl koningin Beatrix -schilderachtig aanwezig in iedere rechtszaal- op hen toeziet, spreken ze recht. En, het moet gezegd, in negen van de tien strafzaken is de verdachte een man.

Tot de jaren vijftig werden vrouwen niet toegelaten tot de rechterlijke macht: ongeschikt vanwege hun natuurlijke aanleg en geestelijke eigenschappen. Emotioneler dan mannen, minder abstract denkend en dus te weinig beoordelingsvermogen, luidde de kritiek. Vrouwen zouden milder straffen en het beroep minder aanzien geven. Aldus de heren, want de rechterlijke macht was een volledig mannenbolwerk.

Pas na de oorlog, in 1947, werd de eerste vrouwelijke rechter geïnstalleerd: dr. J. C. Hudig. Sindsdien is de opmars van de vrouwen niet meer te stuiten. Onder de 1700 rechters zijn ruim 700 dames, meldt het WODC. Dat is dik 40 procent. De verschillende universiteiten leveren veel meer vrouwelijke dan mannelijke meesters in de rechten af. En bij de vervolgopleiding voor rechters, de Stichting Studiecentrum Rechtspleging (SSR) in Zutphen, is zelfs 80 procent van de studenten vrouw.

Goed
Joke van Staveren is voormalig rector van de SSR. Ze leidde de rechterschool van 1988 tot 1994. „Toen ik op de SSR begon was de verhouding nog gelijk: ongeveer evenveel mannen als vrouwen. Maar gaandeweg ging het veranderen. Zo snel, dat het gewoon opviel.”

Het ministerie van Justitie probeerde bij te sturen. Tevergeefs. Er blijven meer vrouwen komen en ze rollen vaker door de strenge selectie. Van Staveren: „Ze zijn ook gewoon heel erg goed.” De mannen kiezen voor een snelle en beter betaalde baan in de (commerciële) advocatuur of als jurist bij grote bedrijven. „Je ziet ze vaak op oudere leeftijd, als ze 45 zijn of zo, overstappen.”

Uitsluitend mannen of alleen maar vrouwen, dat is voor geen enkele organisatie aan te bevelen, stelt Van Staveren. „Er moet evenwicht zijn. Als ik alleen met vrouwen zou moeten werken, zou ik dat minder geslaagd vinden.” Aan positieve discriminatie ten opzichte van de een of de ander doet Justitie absoluut niet. „Iedereen die aan de criteria voldoet, is van harte welkom.”

Met oud-rechter Asscher is Van Staveren het eens dat een rechtbank rekening kan houden met de verdachte. „Allochtone mannen hebben hun eigen cultuur. Daarin geldt dat ze zich moeilijk door een vrouw iets laten gezeggen. Het is bij ons een enkele keer voorgekomen dat we daar bij de samenstelling van de rechtbank rekening mee hielden. Dat we een man als voorzitter namen. Anders loopt zo'n zitting ook niet.”

Anders
Of vrouwen strenger zijn? „Dat hangt niet van je vrouw-zijn maar van je persoon af”, reageert Van Staveren. Er is eigenlijk nooit onderzoek naar gedaan. Alleen in Duitsland zijn de man-/vrouwvonnissen in kleine diefstalzaken vergeleken en daaruit bleek: geen enkel verschil.

Toch zijn vrouwelijk rechters anders, concludeerde althans het weekblad Vrij Nederland in 1991 na een enquête onder de zittende magistratuur. Vrouwen zijn linkser, pleiten meer dan mannen voor een rechtvaardige verdeling van welvaart en zijn minder belust op geld. Ze staan toleranter tegenover abortus en adoptie door alleenstaanden en ongehuwden. Vrouwen hebben minder moeite met acties als bezettingen en blokkades.

Komt nog wat bij. Tijdens een zitting zijn vrouwen betere gastvrouwen. Ze zijn socialer en communicatiever dan mannen. Maar zegt dat iets over het vonnis? Nee, vindt Van Staveren. „Je hebt allemaal gebieden waarvan je zegt: Dat vind ik onaanvaardbaar. Dat komt vanuit je achtergrond. In zware zaken is het goed dat je met z'n drieën zit zodat je elkaar in evenwicht houdt. Kijk, je moet zo professioneel zijn dat je eigen gevoelens geen rol spelen. Als er net bij jou thuis is ingebroken en je krijgt een dag later op zitting een inbreker voor je neus, dan mag je die niet harder straffen.”

Dat geldt ook in zedenzaken. „Als vrouw kun je bepaalde zaken van uitdagend gedrag wel goed plaatsen. Maar je zit er als rechter. Er wordt een oordeel van je verwacht. Als in een gruwelijke zaak het dossier opengaat vindt niemand dat prettig. Als mens griezel je; als jurist moet je optreden.”

School
Veel vrouwelijke rechters combineren de toga met de schort. Ze werken in deeltijd en verenigen de rechtspraak met zorg voor huishouden, partner en eventueel kinderen. „Je moet wel van ijzer zijn”, zegt Van Staveren, die zelf geen kinderen heeft. „Het is een kwestie van goed plannen, het thuisfront organiseren en zaken regelen. Je kunt een zitting niet om half vier 's middags afbreken omdat je de kinderen uit school moet halen. Als je je vonnis niet afkrijgt, neem je het mee naar huis. Maar ook daar is werk. Al is het huishouden voor mij natuurlijk wel wat makkelijker dan voor mijn moeder met vijf kinderen.”

Het door vrouwen veroveren van het mannenbolwerk werkt positief, vindt Van Staveren. „Wij vrouwen zijn heel erg praktisch. Korte lijnen, snelle beslissingen. Mannen willen graag over de horizon heen kijken. Iets nog eens overdenken, de gevolgen bezien.” Ook de sfeer op de rechtbank is veranderd. „Vrouwen brengen gezelligheid en franje met zich mee. Ze organiseren eens een feestje.”

Iedere rechter in Nederland is voor het leven benoemd. „Als iemand eenmaal zit, krijg je die nooit meer weg.” Van Staveren kan doorgaan tot haar zeventigste verjaardag. Ze heeft plezier in haar werk, al „heeft het invloed op je levensstijl.” De vrouwelijke coördinerend vice-president van de Zutphense rechtbank vouwt haar handen. „Als rechter kun je je niet alles permitteren. Als ik mijn huis laat schilderen kan dat niet door een zwartwerker. Al moet je af en toe iets doen wat niet deugt. Anders wordt het te erg.”