Scholier floreert door gemeenschapszin en veiligheid in de klas

„Ik weet niet of we onze zoon, die in groep 7 van de basisschool zit, wel naar de reformatorische school voor voortgezet onderwijs zullen laten gaan.” Enige tijd geleden werd ik, tijdens drie lezingen voor ouders over verbinders, schakelaars en ontkoppelaars, met deze opmerking geconfronteerd. De ouderparen woonden in verschillende plaatsen, kenden elkaar niet en hadden te maken met drie verschillende scholen voor reformatorisch voortgezet onderwijs.

Op mijn vraag waarom ze het nog niet wisten, antwoordden ze dat kinderen uit behoudende gezinnen het op die scholen moeilijker hebben dan op andere scholen. Daar worden ze geaccepteerd, maar op de eigen scholen niet of minder. Hun opmerking werd herkend door een aantal andere ouders.

In dit essay wil ik nader op dit gevoelige punt ingaan. Daarbij gaat het over de verhouding tussen de verbinders en de schakelaars. De ontkoppelaars, jongeren die afscheid genomen hebben van hun opvoeding van gezin, kerk en school, blijven buiten beschouwing.

Verbinders

Een van de resultaten van het in 2015 afgeronde lectoraat van het Hoornbeeck College over de identiteitsvorming van jongeren was de indeling in drie groepen. Daarbij stond de vraag centraal hoe het pakket waarden en normen vanuit het gezin, de kerk en de school in het dagelijks leven van die jongeren (in de leeftijd van ongeveer 14 tot 21 jaar) functioneert.

De door ouders, kerkenraadsleden en docenten herkende indeling in verbinders, schakelaars en ontkoppelaars laat zien dat er onder reformatorische jongeren een behoorlijke diversiteit is. Uit het onderzoek bleek dat ongeveer 25 procent van de meer dan 1600 ondervraagde jongeren bij de categorie verbinders hoort. Deze groep probeert op een zo serieus mogelijke manier verbinding te leggen tussen de waarden en normen die ze van huis, kerk en school hebben meegekregen en hun dagelijks leven. Dat komt onder meer tot uiting in hun wijze van omgaan met de media, hun uitgaansleven, hun kleding en haardracht en hun visie op seksualiteit.

Tijdens interviews stelden die jongeren overigens ook te beseffen dat dit zaken zijn van de buitenkant. Maar de manier waarop ze met die onderwerpen omgaan, sluit aan bij hun reformatorische overtuiging. Het innerlijk staat niet los van het uiterlijk.

Schakelaars

Dat is bij de schakelaars anders. Met bijna 70 procent vormen zij verreweg het grootste deel van de onderzoeksgroep. De manier waarop schakelaars in de maatschappij staan, sluit aan bij het overheersende leef- en denkklimaat in de westerse samenleving.

Als het om de vorming van jongeren gaat, wordt immers nogal eens gesproken over de ontwikkeling van een meervoudige of samengestelde identiteit. In de diverse domeinen van het leven gelden verschillende waarden en normen. Als schakelaars in de kerk zitten of een les godsdienst volgen, zijn ze (doorgaans) betrokken. De waarden en normen die bij de kerkdienst of de les godsdienst horen, zijn dan actueel. Als ze in een vriendengroep samen een avondje uit zijn, zijn vooral waarden en normen actueel die horen bij ontspanning, vriendschap, gezelligheid enzovoort.

Het is natuurlijk mogelijk dat er tussen die twee pakketten geen spanning zit. Ontspanning hoeft niet in strijd te zijn met de waarden die bij de kerkdienst en de godsdienstles horen. Maar als die ene wereld met de andere strijdt –anders gezegd: als het uitgaansgedrag in strijd is met de Bijbelse waarden van ingetogenheid, matigheid en zelfbeheersing– dan voelen schakelaars over het algemeen geen spanning.

Vloeibare waarden

De vraag is welke oorzaak deze nieuwe manier van denken heeft. Veel wetenschappers hebben zich met dit vraagstuk beziggehouden en erover geschreven. De Hongaarse emeritus hoogleraar Zygmunt Bauman, schrijver van onder meer het boek ”Vloeibare tijden”, stelde dat we als samenleving zijn overgegaan van een vaste naar een vloeibare fase in de geschiedenis. De waarden zijn vloeibaar. Het leven glijdt van het ene segment in het andere.

Anderen schreven over vloeibare waarden. Traditionele waarden die gericht zijn op het hogere, op de godsdienst, zijn voor velen vervangen door ik-gerichte. Op die waarden zijn jongeren sterk betrokken. Ze moeten zich ontplooien en iets van hun leven maken. Anders zijn ze losers. Tegelijkertijd horen ze van hun opvoeders en lezen ze in de Bijbel over de meest wezenlijke levensvraag, waarvan zelfverloochening een belangrijk kenmerk is. In het boek “Zelfontplooiing. Een theologische peiling”, geschreven door Herman Paul en Wouter Slob, worden over het spanningsveld tussen die twee werelden waardevolle dingen gezegd.

Vaste norm

De schakelende manier van denken heeft gevolgen voor antwoorden op de vragen wat kan en niet kan, mag en niet mag. Het is niet zo dat schakelaars oppervlakkige jongeren zijn, die gemakkelijk overstappen van het ene naar het andere pakket waarden en normen. Ze zijn niet gewetenloos. Maar ze toetsen hun gedrag aan de waarden die op een bepaald moment actueel zijn. Als het gaat om muziek en uitgaansleven hanteren ze andere normen dan wanneer ze op maandagavond het catechetisch onderwijs volgen.

Bij het functioneren van het geweten gaat het dan niet meer alleen om de vraag of iets in overeenstemming is met de Bijbel. Er komt een andere vraag in beeld: hoe voelt het? Dat wordt de norm. Een jongen van ongeveer 16 jaar had een onstuimige zaterdagavond achter de rug. Uitgaan, harde muziek, beetje dronken worden... Op de vraag of hij vond dat dit kon, zei hij: „Ja, waarom niet? Ik heb daar geen moeite mee. Er is toch niet verkeerds aan?” Hij wist wel dat de norm voor het doorbrengen van de zaterdagavond vanuit gezin, kerk en school een andere was, maar dat vond hij niet bezwaarlijk. „Ik heb er een goed gevoel bij.”

Hiermee gaf deze jongen aan dat hij de emotionele component van het geweten belangrijker vond dan de cognitieve. Bij hem speelde de cognitieve component van gewetensvorming vanuit het Woord van God geen of een ondergeschikte rol. De emotionele component van het geweten, die vooral in het gevoel ligt, was de norm.

Uit gesprekken blijkt dat jongeren bij wie de emotionele component van het geweten dominant is, niet zo gauw het gevoel hebben dat ze zonde doen. Het goede gevoel rechtvaardigt in dit voorbeeld het gedrag. Daarbij past het begrip ”vloeibaar”.

Bij de verbinders functioneert vooral de cognitieve component van het geweten. Je zou kunnen zeggen dat de emotionele component grotendeels ondergeschikt is aan de cognitieve. De vraag of iets wel of niet mag of kan, wordt beantwoord aan de hand van de externe gezaghebbende bron de Bijbel. Die heeft gezag over alle aspecten van het leven. Die vaste norm is het tegenovergestelde van vloeibaar.

Overtuiging

De flexibele manier van omgaan met dingen die je goed of fout vindt, geeft een zekere ruimdenkendheid. Je eigen gevoel de ruimte geven en een relativerende opstelling passen bij de kenmerken van de genoemde vloeibare tijden. Het consequent vasthouden aan een bepaalde opvatting die in de Bijbel en de traditie haar wortels vindt, wordt in de beeldvorming dan star, bekrompen en conservatief. Het is voor velen aangenamer om ruimdenkend dan om star genoemd te worden.

In feite wordt hier een oneigenlijke tegenstelling gecreëerd. Het is immers niet verkeerd om voor je opvattingen te staan. Dat heeft niets met onbuigzaamheid te maken in de betekenis die er vaak aan gegeven wordt. Het gaat hierbij veel meer om overtuiging, iets van het innerlijk. Toen SGP-leider Van der Staaij in een Amerikaanse krant de euthanasiepraktijk in Nederland en de discussie over voltooid leven kritisch aan de orde stelde, werd hij door veel commentatoren zwaar beledigd. Anderen daarentegen toonden respect. Hun redenering was dat hij tenminste iemand is die consequent aan zijn overtuiging vasthoudt.

Geaccepteerd

In het reformatorisch voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs leidt de genoemde oneigenlijke tegenstelling tot spanning. De traditionelen worden nogal eens neergezet als star en ouderwets. Dat ervoer een destijds 17-jarig meisje, duidelijk een verbinder, dat op haar verjaardag in een nette jurk op school kwam. Een schakelaar vond dat maar overdreven en noemde haar „refotrut.” Zo’n belediging kan beschadigend zijn.

Dit voorbeeld is gelukkig niet alledaags, maar de signalen uit gesprekken met ouders en met jongeren geven er blijk van dat een deel van de leerlingen van reformatorische scholen zich niet veilig voelt. Als ze de school verlaten, ervaren ze een soort bevrijding.

Een jongeman van 18 jaar had zijn mbo-diploma behaald. Hij zette zijn studie voort op een hbo-instelling. Op de vraag hoe hij de overstap van zijn school naar de algemeen christelijke hbo-instelling ervaren had, zei hij dat hij zich daar meer geaccepteerd voelde. „Op mijn oude school was ik een vrome, op deze school accepteren ze gewoon hoe je bent en wat je doet.”

Ook in lessituaties komt die tegenstelling regelmatig tot uiting. Tijdens een les over het uitgaansleven ontstond een gesprek over discobezoek. Enkele jongeren zeiden dat ze vrij geregeld een discotheek bezochten. Op de vraag waarom ze dat deden, kwamen er heel wat reacties, die varieerden van „gezellig” tot „lekker uit je dak gaan.”

Een deel van de klas bleef stil. Op de vraag waarom zij niet gingen, kwam bijna geen antwoord. De docent moest helpen om te verwoorden waarom discobezoek zich niet verdraagt met Bijbelse waarden. Het leek erop dat de jongeren in die klas die bezwaren hadden tegen discobezoek niet vaardig of moedig genoeg waren om die te verwoorden. Dat is iets wat ook docenten regelmatig laten horen.

In het reformatorisch voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs is de schakelcultuur onder de leerlingen dominant. Op grond van het grote percentage schakelaars is dat begrijpelijk. De schakelaars hebben vanuit hun opvoeding ook weet van de moeite die verbinders hebben met bepaalde gedragingen die bij het zogenaamde ruimdenkende klimaat horen. Een deel van de schakelaars vindt die ouderwets en laat dat ook weten. Dan komt de genoemde tegenstelling ruimdenkend versus star naar voren. Die kan leiden tot neerbuigend neerzien op medeleerlingen die in de beeldvorming overal tegen zijn.

Waarden of normen

Volgens oud-leerlingen van reformatorische scholen die bij de categorie verbinders horen, komen dergelijke conflictsituaties op ‘gewone’ christelijke scholen niet voor. Natuurlijk gebeuren daar ook dingen die niet aangenaam zijn, maar op dit gebied is er meer respect. Leren die jongeren daar beter omgaan met verschillen?

Hier zijn we bij een belangrijk aspect van opvoeding en onderwijs. Stellen we waarden centraal of normen? De klassieke en theologale (”goddelijke”) deugden of waarden namen eeuwenlang een belangrijke plaats in de opvoeding in. Waardegericht onderwijs is karaktervormend. Uit die waarden vloeien normen voort. Als mensen overtuigd zijn van het belang van een waarde, bijvoorbeeld eerbaarheid en respect, kost het niet veel moeite om de daarbij behorende normen te hanteren.

Het wordt anders als de vorming door gezin, kerk en school plaatsvindt vanuit regels. Normgericht onderwijs is niet karaktervormend, maar grensopzoekend en vergelijkend. Dan loop je het risico dat mensen elkaar de maat nemen op basis van normen, van uiterlijkheden. We kunnen uiteraard niet zonder normen en regels. Het is echter wel van belang hoe die worden aangeleerd en welke plaats ze in de opvoeding innemen. Vorming is meer dan alleen afscherming vanuit normen. Leren omgaan met onder meer verschillen, in afhankelijkheid van de zegen van de Heere, is in onze geseculariseerde samenleving eveneens van belang. Dat maakt jongeren weerbaar. Het is overigens wel een belangrijke vraag hoe in 2017 de vorming van verbinders en schakelaars met de geopende Bijbel als uitgangspunt plaats moet vinden. Deze vraag valt echter buiten het bestek van dit artikel.

Veiligheid

Wat is voor een leerling belangrijk? Dat hij zich veilig voelt. Dat is in ieder geval een randvoorwaarde met het oog op onderwerpen die samenhangen met de identiteit van de school.

Tegelijkertijd moeten alle bij de school verbondenen zich realiseren dat in elke samenleving, dus ook in een school, ”geven en nemen” een basisprincipe is, binnen de door het bestuur gestelde kaders. Daarin moeten zowel verbinders als schakelaars en hun ouders zich kunnen vinden. In gehoorzaamheid aan het belangrijkste document van de identiteit, de Bijbel. Dat geeft gemeenschapszin en veiligheid, ook voor de kinderen van de ouders die twijfelden over de schoolkeuze van hun kinderen.

De auteur was in diverse functies werkzaam in het reformatorisch voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs, onder meer als lector identiteitsvorming.

Scholier floreert door gemeenschapszin en veiligheid in de klas

Opinie

RD.nl in uw mailbox?