Muziek in de Republiek: op maat voor in de kerk en op straat

Hoe kom je erachter welke rol muziek speelde in het Amsterdam van de 18e eeuw? Dat is nog niet zo eenvoudig. Want veel van wat destijds tot klinken kwam, is met de tijd vervlogen. En als je over Amsterdam het nodige gevonden hebt, wat zegt dat dan over hoe het in Dordrecht was, of in Middelburg?

Wie een muziekgeschiedenis van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden –tussen 1572 en 1795– wil schrijven, moet in ieder geval zoveel mogelijk bronnen laten spreken: acta, notulen, traktaten, reisverslagen, boeken, kranten. Maar ook de muziek zelf: handschriften, stemboeken, muziekuitgaven, koraalboeken, psalmbundels. En wat te denken van al die schilderijen waarop muzikanten, instrumenten en muzikale taferelen zijn afgebeeld?

Kortom, het is een monnikenwerk om een enigszins compleet beeld te schetsen. Dat is dan ook wat dr. Rudolf Rasch (72) verricht heeft. Jarenlang gaf de musicoloog uit Houten als universitair docent aan de Universiteit Utrecht het vak Nederlandse muziekgeschiedenis. De syllabus die hij voor de studenten maakte, groeide in de loop der jaren uit tot een heus boekwerk. Rond 2000 is al eens geprobeerd er een uitgave van te maken, maar dat kwam niet van de grond. Vervolgens zette Rasch zijn werk online.

Het jubileum van de Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis (KVNM) –de vereniging bestaat 150 jaar– was aanleiding om het werk van Rasch alsnog te publiceren. En hoe! Was de onlineversie slechts een verzameling teksten, nu is er een rijk geïllustreerd, kloek boek.

Rasch toonde zich dan ook een dankbaar mens tijdens de presentatie van ”Muziek in de Republiek”, twee weken geleden in de balzaal van Paushuize in Utrecht. Omdat in de uitgave een groot aantal afbeeldingen uit het Rijksmuseum in Amsterdam is opgenomen, overhandigde de musicoloog het eerste exemplaar van zijn boek aan de conservator muziekinstrumenten van het Rijksmuseum, dr. Giovanni Paolo Di Stefano.

Oude kranten

Rasch heeft ervoor gekozen zijn materiaal thematisch in te delen. Van de verschillende ‘velden’ in de samenleving beschrijft hij wat we weten over hoe de muziek er functioneerde: het stadhouderlijk hof, de steden, de kerken, de theaters, de muziekcolleges, het onderwijs, de strijdkrachten. Ook wijdt hij hoofdstukken aan de concertcultuur, aan musici en amateurs en aan de liedcultuur.

De thematische indeling heeft als gevolg dat de verschillende hoofdstukken qua omvang nogal van elkaar verschillen. Het verhaal over de muziek in de kerken is met 56 pagina’s het grootst uitgevallen. De auteur behandelt dan ook niet alleen de kerkzang en de orgelbegeleiding in de Gereformeerde Kerk, maar ook de muzikale cultuur in onder andere doopsgezinde, lutherse en rooms-katholieke kring.

De wereld van het theater krijgt eveneens veel aandacht, waarbij er een accent ligt op het toneel en de schouwburgen in Amsterdam en Den Haag. Ook de concertcultuur komt uitgebreid aan bod. Interessant is dat Rasch voor beide thema’s ruimschoots gebruikmaakt van advertenties, aankondigingen en verslagen in oude kranten.

De overige ‘velden’ zijn aanmerkelijk beknopter beschreven, vaak ook als gevolg van het ontbreken van informatie. Voor de rol die muziek bij de strijdkrachten of in het onderwijs speelde, heeft Rasch bijvoorbeeld maar respectievelijk negen en elf pagina’s nodig.

De afbeeldingen van schilderijen, portretten, scans uit muziekboeken, titelpagina’s van psalmboeken, orgels, kerken en schouwburgen vertellen een eigen verhaal en geven een grote meerwaarde aan deze uitgave. Het is ook al als kijkboek zeer interessant.

Soms zijn de platen wel erg groot afgedrukt. Waarom de portretten van Willem van Oranje, prins Maurits, stadhouder Willem III en Constantijn Huygens een complete pagina beslaan, terwijl Frederik Hendrik, prins Willem II en Sweelinck het met een kwart pagina moeten doen, is onduidelijk.

Datheen

Rasch heeft met zijn boek uiteraard niet het laatste woord gesproken. Dat blijkt bijvoorbeeld in het hoofdstuk over de kerkzang, waar hij de laatste literatuur niet (meer) heeft verwerkt. Zo schrijft hij dat het eerste psalmboek van Datheen dat in de Republiek wordt gedrukt in Leiden verschijnt (dat moet Dordrecht zijn) en dat de Hymne (de Avondzang) al in 1572 in Datheens psalmboek verschijnt (dat gebeurt pas vanaf 1574).

Dat neemt niet weg dat Rasch een prachtig overzichtswerk heeft geschreven waar niemand omheen kan die zich wil verdiepen in de muziek van de Republiek.

---

Muziek in de Republiek. Muziek en maatschappij in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1572-1795, Rudolf Rasch; uitg. Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis; 360 blz.; € 39,-; bestellen: www.kvnm.nl

Muziek in de Republiek: op maat voor in de kerk en op straat

Muziek

RD.nl in uw mailbox?