Janine Jansen krijgt in het Rijksmuseum de Delfts blauwe viool niet in handen

In de meest populaire zalen van het Rijksmuseum is het dringen geblazen. De stilte die musea vaak zo kenmerkt, is ver te zoeken. Een wereld aan talen klatert tegen muren, af en toe onderbroken door een ijselijke gil van brugklassers die verstoppertje spelen tussen de Hollandse meesters.

Maar de kunstwerken zwijgen. En dat frustreert. Een echte Ruckers uit 1627 –de Rolls-Royce onder de klavecimbels– nodigt uit om eens flink in de toetsen te grijpen, maar een stuk plexiglas verhindert dat. De rijke koopman David Leeuw liet zijn gezin al musicerend portretteren. Ze spelen een religieus lied; noten en tekst zijn duidelijk leesbaar op het schilderij uit 1671. Hoe zou die muziek geklonken hebben?

Animaties

De nieuwe muziektour leidt langs twintig werken in het Rijksmuseum: schilderijen met muzikale onderwerpen, muziekinstrumenten en andere objecten. Toelichtingen, filmpjes, animaties en interviews met musici leggen de kunstwerken uit en plaatsen ze in hun oorspronkelijke context. Maar meer nog: de multimedia geven de kunstwerken een stem. Het Ruckersklavecimbel laat zich horen met een deel uit Bachs ”Das wohltemperierte Klavier”.

Ook het religieuze lied van de musicerende familie Leeuw is te beluisteren. De vorig jaar overleden musicoloog Louis Peter Grijp deed er onderzoek naar. De muziektour laat een uitvoering van het tweestemmige lied horen waarin onder andere dochter Tessa Grijp meezingt. Maar uiteindelijk draait het op dit schilderij helemaal niet om de muziek. De musicerende familie staat symbool voor het harmonieuze gezinsleven. Muziek maken betekende in de 17e eeuw harmonie voortbrengen.

De piano van Cuypers

Wie zich door de muziektour laat gidsen, maakt een fikse wandeling door het Rijksmuseum, maar ook door ruim 300 jaar vaderlandse muziekgeschiedenis.

In de voorhal die toegang geeft tot de eregalerij brengt een wandschildering hulde aan de gebroeders Hemony. De 17e-eeuwse klokkengieters waren de eersten die een zuiver gestemd klokkenspel produceerden. „Wat de doedelzak was voor Schotland en de balalaika voor Rusland, was de beiaard voor Nederland”, zo vertelt stadsbeiaardier Boudewijn Zwart in een audiofragment. „En wist je dat het Rijksmuseum vermoedelijk het enige grote museum is met een beiaard?” Even later schalt een toepasselijk nummer door de hoofdtelefoon: ”Tulpen uit Amsterdam”. Benieuwd hoe een beiaard werkt? Gewoon even doorklikken en een filmpje legt het haarfijn uit.

Na dik anderhalf uur sta je oog in oog met de piano met bijbehorende muziekkast van Pierre Cuypers, architect van het Rijksmuseum. Hij ontwierp deze curieuze meubels zelf als een huwelijksgeschenk voor zijn tweede vrouw, die een begaafd zangeres was.

Topvioliste

Minstens zo curieus als de piano van Cuypers is de Delfts blauwe viool. De gebruikelijk krul aan het einde van de hals heeft plaatsgemaakt voor een opvallende narrenkop. Topvioliste Janine Jansen vindt het prachtig en is benieuwd naar de klank van het instrument. Maar ze krijgt de viool van aardenwerk niet in handen. Wel speelt ze een Gigue van Bach, op haar eigen Barrere – een Stradivarius uit 1727.

Heel even wipt de tour de eregalerij binnen, ”De Nachtwacht” en ”Het melkmeisje” voorbij richting ”Het Sint-Nicolaasfeest” van Jan Steen. Daar horen natuurlijk liedjes bij en die zijn ook te horen. Liedspecialist Martine de Bruin vertelt dat sinterklaasliedjes aanvankelijk helemaal niet zongen over snoep en de roe, maar over Sint-Nicolaas als huwelijksmaker. Pas in de 19e eeuw verschenen Zwarte Piet en de stoomboot ten tonele. De hedendaagse discussie rond Zwarte Piet zal zeker nieuwe liedjes opleveren. Het schilderij van Jan Steen staat in een stokoude, maar nog steeds levende traditie.

Opvouwbaar klavecimbel

Een aanzienlijk deel van de muziekinstrumentencollectie staat opgesteld in een uithoek van het museum. Zonder muziektour zal een argeloze bezoeker er gemakkelijk aan voorbijlopen. De meest bijzondere stukken worden er uitgelicht: de oudste bastrombone ter wereld uit 1593, een klavichord (het keyboard van de 17e eeuw) en een opvouwbaar reisklavecimbel om mee te nemen op veldtocht, maar volgens dirigent en klavecinist Ton Koopman niet zo praktisch als het lijkt.

Dat uitgerekend het Rijksmuseum zijn muziekinstrumenten voor het voetlicht haalt, is verrassend. Een dergelijke promotie van het muzikale erfgoed zou je eerder verwachten van het Haagse Gemeentemuseum, dat een collectie beheert van ruim 3800 muziekinstrumenten. De muziekverzameling vormde een van de hoogtepunten tijdens de opening van het Gemeentemuseum in 1935, maar is tegenwoordig weggemoffeld in het depot.

Lodewijk Napoleon

Een van de topstukken uit de muziekinstrumentencollectie is de fortepiano die Sébastien Erard bouwde in 1808. Het instrument staat opgesteld, midden in een zaal, onder toeziend oog van de eerste eigenaar: koning Lodewijk Napoleon. Na zijn troonsafstand liet deze het instrument achter in Nederland.

„In vergelijk met Erard zijn alle andere piano’s rotzooi”, moet niemand minder dan Beethoven eens gezegd hebben. Het instrument kent vier voetpedalen en een kniepedaal. Pianist Ronald Brautigam demonstreert ze in een audiofragment alle vijf. Het meest opmerkelijk is wel het pedaal waarmee een stuk perkament tegen de snaar wordt gedrukt, om een fagot na te bootsen. „Beethoven maakte graag gebruik van deze effecten”, aldus Brautigam, om vervolgens Beethovens Waldsteinsonate in te zetten. De fortepiano was onlangs live te beluisteren tijdens een concert in de eregalerij van het museum.

Als het aan de nieuwe muziekconservator Giovanni Paolo Di Stefano ligt, zullen in de toekomst meerdere instrumenten uit de collectie live te beluisteren zijn in de concertserie ”Muziek in het Rijksmuseum”. De oudste trombone ter wereld met ”De Nachtwacht” als decor. Het zal Rembrandts meesterwerk ongetwijfeld nog meer kleur geven.

---

Multimediatour

De nieuwe multimediatour ”Muziek” van het Rijksmuseum voert in anderhalf uur langs twintig werken in het museum: schilderijen met muzikale onderwerpen, muziekinstrumenten en andere objecten. De tour kost 5 euro per apparaat (exclusief toegang tot het museum) of is gratis te downloaden via de iTunes-app-store of Google Play.

Meer informatie: www.rijksmuseum.nl

Janine Jansen krijgt in het Rijksmuseum de Delfts blauwe viool niet in handen

Muziek

RD.nl in uw mailbox?