Met astronomische ring het universum aan een vinger

Het is niet zeker wie de astronomische ring heeft bedacht. Mogelijk waren het Griekse astronomen, die de ring als handzaam instrument gebruikten. De Chinezen kenden een soortgelijk, maar groter apparaat waarmee ze kalenderberekeningen maakten.

De Nederlandse wiskundige Gemma Frisius beschrijft in de zestiende eeuw een sieraad dat bestaat uit vier verschillende ringen die in elkaar draaien. Als de ring van de vinger wordt genomen, kunnen de vier onderdelen –met daarop de sterrenbeelden en tijdsaanduidingen– tot een bol worden gedraaid. Slim bedacht, want daarmee vormt de ring een zakhorloge, kompas en meter. Zonder gps en gyrometer. Vooral voor zeelui en andere reizigers biedt de ring uitkomst; hij is mobiel, handzaam en handig.

Extra ring

Na de herontdekking door Gemma zien wetenschappers mogelijkheden om het aantal functies van de ring verder uit te breiden. Cartograaf en instrumentmaker Mercator voegt een extra ring toe die de lokale horizon voorstelt. De Franse cartograaf Oronce Fine introduceert vervolgens een soort vizier en William Oughtred vervangt de meridiaan door een zogenaamde wereldas. Vooral de Oughtredring zal nog eeuwenlang worden gebruikt.

Het gebruik van de ring vergt wel wat oefening. De vaste meridiaan heeft een ophanging die over deze meridiaan kan worden verschoven. De ring met de ophanging moet worden geplaatst op de breedtegraad die overeenstemt met de plaats van observatie. De mobiele meridiaan draait rond de polen. Zo kan de ring overdag worden gebruikt als zonnewijzer. ’s Nachts kunnen gebruikers er de hoogte van een ster mee meten. Ten slotte is er nog een equatoriale ring met 24-uursverdeling. Aan de hand daarvan kan het tijdstip van de dag worden vastgesteld.

Diopter

Wie wil zien hoe laat het is, hange de ring verticaal aan zijn haak en stelle de ring in op de breedtegraad van de locatie. Vervolgens worden de diopters (vizieren) ingesteld overeenkomstig de hoogte van de zon ten opzichte van de evenaar. Door vervolgens het instrument te laten draaien en tegelijkertijd de mobiele meridiaan te verdraaien, moet het punt worden gevonden waarop een zonnestraal de twee diopters kruist. Op dat kruispunt kan het uur worden afgelezen.

De ring is ruimschoots ingehaald door de smartphone. Toch kan het instrument rekenen op warme belangstelling, van liefhebbers. Leuk als hebbeding. Onder andere het Swedish History Museum in Stockholm en het British Museum hebben een exemplaar in hun collectie. Liefhebbers van een namaakexemplaar kunnen terecht op internet. Op Aliexpress bijvoorbeeld. Waren de Chinezen dan toch de eersten?

Met astronomische ring het universum aan een vinger

Wetenschap & techniek

RD.nl in uw mailbox?