„Kind is een kunstenaar in de dop”

Wat spreekt hem zo aan in het kleurrijke schilderij van de zmlk-leerlinge van de Rehobothschool voor speciaal onderwijs in Barneveld? „De uitdrukkingskracht”, antwoordt Kees Cramer (68) resoluut. Bertine (14) verbeeldde de doortocht van het volk Israël door de Jordaan. „De vreugde over het nieuwe bestaan in het Beloofde Land is hier duidelijk in terug te zien. Ik zou het wel willen inlijsten en in mijn kamer ophangen. Zo mooi.”

Bertines schilderij staat in het zicht voor de bezoekers van De Cultuurfabriek in Veenendaal die vanaf de roltrap de eerste verdieping op lopen. Het is een van de kindertekeningen die Cramer toont op de jubileumexpositie ”Pracht en praal” ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van Museum Veenendaal. De meeste zijn recent gemaakt. Cramer putte ook uit zijn privécollectie van ruim 200 kinderwerken die hij in zijn loopbaan als onderwijzer opbouwde. Werkstuk voor werkstuk zijn de tekeningen voor hem een krachtig bewijs van zijn stelling dat vrijwel ieder kind een kunstenaar in de dop is. „Je moet het dan wel de ruimte geven, zodat de expressie tot uiting kan komen.”

Geleide expressie

De Veenendaler deelt de opvattingen van de didactische stroming van de ”geleide expressie”, waarmee hij kennismaakte via Jan van den Berge, zijn tekenleraar op pedagogische academie de Driestar in Gouda. Uitgangspunt is de „beleefde verhouding van het kind tot de wereld.” Onderwijzen is dan ruimte bieden en stap voor stap leidinggeven aan de persoonlijke expressie van kinderen. Cramer is die kijk op het tekenonderwijs trouw gebleven in de 42 jaar dat hij voor de klas stond op reformatorische scholen (in Alblasserdam, Scherpenzeel, Veenendaal en Rhenen) en in de tekenworkshops die hij voor kinderen verzorgt.

„In een goede kindertekening”, aldus de gepensioneerde leerkracht, „is het kind herkenbaar in zijn eigen doorleving van de werkelijkheid, in zijn ruimte-uitbeelding, in zijn fantasie, in zijn kleurhantering. Een kind reproduceert de wereld niet, maar schept, ordent, maakt iets wat eigen is aan hem of haar alleen. Neem de zogeheten koppoters, de peuterschetsen van menselijke figuren waarvan de romp ontbreekt en de voeten rechtstreeks aan het hoofd zijn getekend. Die hebben talloze varianten. Een driejarige die begint met tekenen, heeft een open, zoekende houding. Het spel is belangrijk en alles is nog mogelijk. Al schilderend benoemt het kind een streek verf. Eerst is dat bijvoorbeeld ”mijn huis”, even later ”moeder”, daarna kan het zomaar een boom zijn. Het kind pakt willekeurig elke kleur, het schildert laag op laag.”

Uniformiteit

Die spontaniteit en creativiteit zouden op latere leeftijd veel meer bewaard en gestimuleerd moeten worden door open en uitdagende opdrachten, bepleit Cramer. „In de loop van de basisschool wordt van het kind verwacht dat het in zijn tekeningen een goed herkenbare wereld toont, waarin alles zijn ‘juiste’ plaats en kleur heeft. Een boom is in het vervolg altijd bruin, de kruin altijd groen, huizen hebben een stereotiep puntdak en de lucht is blauw. Weg is die open grondhouding.”

Van een dergelijke uniformiteit gruwt de Veenendaler. „Overal zie je de perspectieftekeningen waarin lijnen naar een punt lopen op een horizontale lijn met huisjes en bomen. Wat ver weg is, is klein. Perspectief is een wiskundige manier van ruimte uitbeelden. Als een elfjarig kind dan in zijn authentieke vormgeving de huizen om een plein omgeklapt tekent, zou dat een indicatie zijn dat het „achterloopt in zijn tekenontwikkeling.” Ja, volgens de normen van het objectief, realistisch tekenen van wat je ziet. Maar dat is ook maar een wijze van kijken en tekenen.”

En waarom zouden kinderen op school kunstenaars na moeten doen? „Dan krijg je weer het melkmeisje van Vermeer. Hoe echter, hoe mooier, is blijkbaar het adagium. Of het korenveld met kraaien van Vincent van Gogh. Ik heb zelfs kleuters werk van Mondriaan zien namaken. Dat noem ik leuterwerk, geen kleuterwerk. Vreselijk, al die mondriaantjes. Zoiets is helemaal niet des kleuters, het doodt de kinderlijke expressie.”

Alsof kinderen zouden moeten leren van bestaande kunst. Eerder is het andersom, betoogt Cramer. „Juist kunstenaars als Paul Klee en de Cobra-beweging hebben van kleuters opgestoken hoe ze het creatieve proces van schilderen, los van de normen van de renaissance, weer konden uiten. Kleuters dúrven en doen. Leer kinderen daarom bewust waarnemen en beleven én daag hen in de tekenopdrachten uit tot spel en experiment. Laat hun kleurkeuze, hun ruimteordening, hun vertaling persoonlijk zijn, wat bij hen past. Helaas is er in het vak tekenen een grote mate van uniformiteit. Wat bijna echt is, geldt als maatstaf. Dat is de doodsteek voor elke expressieve kindertekening. Terwijl passend onderwijs op scholen toch de norm is…”

Geen foto

Een tekening hoeft er van Cramer niet uit te zien als een foto. „Een portret schilderen kan ik niet, ik kan niks natekenen. Rembrandt en Helmantel waardeer ik zeker, maar zo zou ik niet eens willen tekenen. Dan ben ik eerder jaloers op kinderen. Die maken prachtig werk dat ik niet kan namaken.”

Enthousiast loopt Cramer naar een werkstuk in de expositie van een vierjarige kleuter. Het Russische verhaal dat hij vooraf vertelde, over de bladenveger Dimitri, is er totaal niet in te herkennen, maar dat deert hem niet. „Een abstracte tekening was niet de bedoeling, dat is het wel geworden. Die hele compositie is zo knap. Die schakeringen van de kleur rood, niets meer aan veranderen. Zo krijg ik het niet voor elkaar.”

”Pracht en praal” is te zien tot en met 31 augustus in Museum Veenendaal, Kees Stipplein 76.

www.museumveenendaal.nl

„Kind is een kunstenaar in de dop”

Geschiedenis

RD.nl in uw mailbox?