Veluwse hervormer Veluanus gaf onderwijs aan gewone mensen

Dit zei Kees van Walsem, gepensioneerd docent Nederlands, maandagavond in Middelharnis. Hij hield de eerste Hoeksteenlezing van het nieuwe seizoen, bedoeld voor geestelijke vorming. Van Walsem verving ds. W. Meijer uit Tholen, die wegens ziekte was verhinderd. Zijn kerkhistorische lezing ging over Anastasius Veluanus –alias Jan Gerritsz. Versteghe– en had als titel: ”De pastoor van Garderen en zijn wegwijzer voor gewone gelovigen”.

Jan Gerritsz., geboren in Stroe, een buurtschap bij Garderen, wordt na zijn studie in Harderwijk en Amersfoort in 1544 hulppastoor in Garderen. Als hij gaat preken, weten de mensen niet wat ze horen. Rooms-katholieke superieuren krijgen echter lucht van zijn reformatorische prediking.

Arrestatie

Inquisiteur Franciscus Sonnius stuurt gerechtsdienaren naar Garderen. Zij doorzoeken de pastorie van de hulppastoor en vinden geschriften waarin hij de „pauselijke afgoderij” hekelt. Ze arresteren hem. Het beeld in het plantsoen voor de kerk in Garderen herinnert daaraan. Veluanus wordt door Sonnius op het matje geroepen en ondervraagd, waarop hij zijn geschriften herroept. Volgens Van Walsem gaat dat niet van harte. Veluanus wordt gevangengezet en krijgt papier en pen om het pausdom te verdedigen. Dit lukt hem niet.

Sonnius laat hem vrij, maar Veluanus moet wel gaan studeren aan de pausgezinde theologieopleiding in Leuven. De pastoor van Garderen vlucht daarop naar Duitsland. Hier schijft hij verder aan het boekje waaraan hij in Garderen was begonnen. In 1554 verschijnt ”Der Leken Wechwyser”. Dit boekje komt in 2012 uit in vertaling, als ”Wegwijzer voor gewone gelovigen”. Hierin geeft Veluanus onderwijs aan gewone mensen. Daarnaast gaat hij in op het heilig avondmaal, het vagevuur, de beeldenverering, wonderen van genezing, de vrije wil en het bidden voor de doden. Van Walsem noemt Veluanus om dit voluit reformatorische boekje een voorloper van de hervorming op de Veluwe. Later zal Johannes Fontanus (1545-1615) gelden als dé hervormer van Gelderland.

Weerstand

”Der Leken Wechwyser” vindt gretig aftrek, al verbiedt de rooms-katholieke overheid ten strengste dit „schandalige” boekje te kopen. Veluanus’ boekje roept ook onder protestanten weerstand op. De reformator uit namelijk kritiek op theologen die de uitverkiezing leren. Volgens Van Walsem hinkt Veluanus op twee gedachten. „Het loslaten van de kerkelijke overlevering blijkt voor hem moeilijk.”

Dat Veluanus schrijft dat de mens een klein vermogen tot vrije wil heeft, is koren op de molen van de remonstranten. Volgens de pastoor van Garderen kan een mens bijvoorbeeld de oproep tot bekering ernstig nemen of naast zich neerleggen. Van Walsem: „Wie echter goed leest, ontdekt dat Veluanus schrijft dat onze wil zo verdorven is, dat wij niet genegen zijn om God te dienen en niet in eigen kracht een gelovig mens kunnen worden.”

Veluwse hervormer Veluanus gaf onderwijs aan gewone mensen

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?