„Sociologie verrijkt de kerk”

Kaski, de naam is in kerkelijke kringen een begrip. Het onderzoeksbureau stelt ledenstatistieken van kerken op en adviseerde onder meer de Rooms-Katholieke Kerk en de Protestantse Kerk in Nederland over de Actie Kerkbalans in een nieuwe stijl. Met het jongste rapport, het 600e, heeft het bureau in Nijmegen een mijlpaal bereikt. Kaski, voorheen rooms-katholiek, maar nu onafhankelijk, heeft sinds 1995 een plekje op het universiteitsterrein van de Radboud Universiteit aan het Toernooiveld in Nijmegen.

De stichting werd in 1946 in het leven geroepen om „de wetenschappelijke studie van de religiositeit van katholieken in Nederland met het oog op de problemen van de hedendaagse zielzorg te stimuleren en zo mogelijk zelf ter hand te nemen.” De twee speerpunten, wetenschappelijk onderzoek en zielzorg, bepalen nog steeds het studieterrein van Kaski. Toegepaste godsdienstsociologie, noemt directeur dr. Ton Bernts het.

Dat vertaalt zich in advies aan de opdrachtgevers door veldwerk, literatuurstudies en voorlichtingsbijeenkomsten. Daarin is Kaski in Nederland uniek, aldus dr. Bernts. „We duiden bepaalde tendensen in kerk of samenleving maar geven geen waardeoordeel. Wij signaleren, en geven desgewenst een prognose als een bepaalde weg wordt ingeslagen. Maar de opdrachtgever maakt zelf een keus.”

De organisatie –zes stafleden waarvan vier onderzoekers– richt zich tot dusver vrijwel volledig op opdrachtgevers in Nederland. Het 600e rapport typeert de nieuwe ambitie van Kaski. Het handelt over maatschappelijke presentie van parochies in Antwerpen. Diverse kerken, religieuze organisaties en soms ook de overheid roepen de hulp in van de Nijmeegse onderzoekers.

Was het instituut eerst vooral gericht op de Rooms-Katholieke Kerk, in 1978 konden na een statutenwijziging meer opdrachten worden binnengehaald. Dr. Bernts: „Onderzoek doen naar of binnen de islam is nu nog een brug te ver. Dat zou echter in de toekomst ook tot de mogelijkheden kunnen behoren.”

Op de lijst van klanten doet de naam van olieconcern Shell vreemd aan. Dr. Bernts legt uit: „We hebben aan buitenlandse werknemers van Shell die in Nederland werken voorlichting gegeven over de religieuze verhoudingen in Nederland.”

Verbreding van doelgroep ging door de jaren heen gepaard met een versmalling van thema’s, aldus de directeur. „Pakweg vijftig jaar geleden was religie veel sterker verweven met de samenleving. Sociale vraagstukken binnen de katholieke zuil kregen we toen vaker op ons bordje. Nu de kerk is teruggezet op haar kerntaak, volgt Kaski daarin.”

Maar de grootste opdrachtgever is nog steeds de Rooms-Katholieke Kerk in Nederland. Als grootste geldschieter bepaalt de kerk niet de uitkomst van onderzoeken, stelt dr. Bernts. „De kerk hecht vanouds grote waarde aan betrouwbare cijfers. Ik kan me geen conflicten herinneren tussen kerkleiding en Kaski. Lang had de Nederlandse bisschoppenconferentie inspraak in de benoeming van een deel van het bestuur. Dat is indertijd losgelaten. Verder hebben we als onderzoeksinstituut een adviserende functie. Het oordeel ligt bij de kerkleiding. Bovendien is onze objectiviteit juist de sleutel om opdrachten binnen te halen.”

Als onderzoeksbureau ontkom je er niet aan om de kerk sociologisch te verstaan. Staat dat niet op gespannen voet met haar Evangelieboodschap?

„De kerk zal zich allereerst theologisch verstaan. En uiteraard zitten er ook theologische kanten aan maatschappelijke problemen in de kerk. Toch kan sociologisch onderzoek de kerk verrijken. We kunnen kerken helpen bij de marketing, om die term maar te laten vallen. Hoe vraagt de kerk aandacht bij het eigen publiek voor de boodschap? En hoe kweekt ze dat bij het publiek dat daarmee onbekend is? Dat lijken me goed christelijke vragen.”

En is de kerk succesvol in het interesseren van nieuwe doelgroepen voor het christelijke geloof?

„De kerk mag een eigen identiteit hebben om contrast te scheppen met de maatschappij. Maar de aansluiting erop is ze kwijtgeraakt. De kerk is te binnenkerkelijk geworden. Terwijl er veel signalen zijn dat de vraag naar religie niet afneemt. Dat betekent dat de interesse in religie groter is dan kerken nu aankunnen.”

Hoe kan de kerk opnieuw het publiek bedienen dat ze is kwijtgeraakt?

„Lastig hoor. Ik heb ook geen pasklaar recept in de la liggen. Het is een kwestie van proberen en evalueren. Veel kerken zitten nu in een proces van saneren om plaatselijke parochies en gemeenten weer optimaal te laten functioneren. Misschien moeten kerken wel een stap verder gaan en niet alle kaarten zetten op de plaatselijke kerkstructuur. Potentiële kerkleden hebben een hoge mate van flexibiliteit en zijn doordrenkt met het eventkarakter van de samenleving. Ze vinden de plaatselijke kerk vaak bekrompen en zoeken zelf naar plaatsen van devotie. Ze willen bijvoorbeeld alleen lid worden van de landelijke kerk. Ook op het veld van moderne media valt er voor de kerk veel te winnen.”

Hoe staat u zelf in zo’n overgangsperiode van de kerk?

„Bij voorlichtingsbijeenkomsten proef ik wel eens boosheid of frustratie bij kerkleden die een kerk moeten sluiten. In die zin ben ik getuige van een rouwproces. Maar het transformatieproces van kerkelijk Nederland maakt me niet pessimistisch. Het bezoek aan vieringen loopt steil terug, maar de zoektocht naar het heilige blijft aanhouden. De kerk moet dan blijven zeggen: hier is het Evangelie te halen.”

Ton Bernts

Dr. Ton Bernts (1954) groeide op in Wijchen. Hij studeerde cultuur- en godsdienstpsychologie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen (nu Radboud Universiteit). Hij promoveerde in 1991 aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Sinds 1992 is dr. Bernts verbonden aan Kaski, aanvankelijk als senior onderzoeker en sinds 2003 als directeur. Diverse wetenschappelijke publicaties op godsdienstsociologisch terrein staan op zijn naam. Dr. Bernts houdt zich vooral bezig met vraagstukken op het grensvlak van religie en samenleving, met name de aansluiting tussen religieuze vraag en institutioneel-kerkelijk aanbod. Hij is als adviseur verbonden aan diverse kerkelijke en interkerkelijke commissies.

„Sociologie verrijkt de kerk”

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?