„Geen Paulusbekering voor keizer Constantijn”

Dat stelde prof. dr. J. Zangenberg woensdag in Leiden tijdens een openbaar college op de Leidse universiteit over Constantijn de Grote.

Het Instituut voor Godsdienstwetenschappen en de opleiding Griekse en Latijnse taal en cultuur van de Universiteit Leiden organiseren deze en volgende maand een lezingenserie over Constantijn de Grote. Op 28 oktober is het precies 1700 jaar geleden dat Constantijn zijn rivaal voor het keizerschap Maxentius versloeg bij de Milvische brug, even buiten Rome. Constantijn schreef zijn overwinning toe aan de God van de christenen, die tot dan toe vervolgd werden.

Het is onomstreden dat het optreden van Constantijn de loop van de geschiedenis ingrijpend heeft beïnvloed, aldus de organisatoren van de collegereeks. „Het is echter wel de vraag of hier sprake is van een dramatische omslag, zoals vaak gesuggereerd wordt, of eerder van een meer geleidelijke verandering.”

De Leidse onderzoeker dr. Christoph Pieper, universitair docent Griekse en Latijnse taal en cultuur, schetste een beeld van de tijd van Constantijn. De derde eeuw was een periode van crisis, ontvolking en inflatie. „Een groot probleem was de legitimatie van de keizer. Binnen 14 jaar wisselden 24 keizers elkaar af. Om de opvolging beter te regelen, koos keizer Diocletianus voor een tetrarchie: vier keizers - twee seniorkeizers en twee juniorkeizers.”

Constantius I, de vader van Constantijn, was een van de seniorkeizers. „Hij wordt vaak gezien als een slechte keizer, omdat het voor christenen een zwarte tijd was. Aan het begin van de vierde eeuw had de laatste grote christenvervolging plaats.”

Na de slag bij de Milvische brug werd Constantijn alleenheerser in het westelijk deel van het Romeinse Rijk, in 324 van het hele imperium.

Zangenberg, hoogleraar interpretatie van het Nieuwe Testament in Leiden, belichtte de religie van Constantijn. „Het probleem is dat iedereen wil weten wat er precies bij die brug is gebeurd. Dat is niet meer te achterhalen. Kreeg Constantijn echt een droom, een visioen? De werkelijke gebeurtenissen zijn niet meer te scheiden van interpretaties. Bij Constantijn niet, maar ook niet bij wat latere auteurs zeggen. De vraag is niet óf Constantijn met een geloof naar de brug kwam, maar met wélk geloof hij de brug is overgestoken.”

Ook die vraag is moeilijk te beantwoorden, aldus Zangenberg. De verwijzingen naar de God van de christenen, bijvoorbeeld op munten en monumenten, zijn spaarzaam en dubbelzinnig. Constantijn verwees volgens de Leidse hoogleraar vooral naar de lichtgod Sol. „Pas na 318 verdwijnt de zelfstandige cultus van Sol en krijgt deze god steeds meer een christelijk gezicht. Zo zien we de stralenkrans van Sol terug in de christelijke iconografie.”

Volgens Zangenberg heeft Constantijn nooit een bekering gehad zoals de apostel Paulus op de weg naar Damascus. „Bij Constantijn heeft de ene beschermgod de andere niet vervangen, maar aangevuld. De slag bij de Milvische brug was dat betreft geen ‘Wende’, geen omslag. Constantijn bleef staan in de lijn van de oudheid; wel was hij bereid nieuwe elementen toe te voegen.”

De Leidse hoogleraar is voorzichtig om Constantijn een christelijke keizer te noemen. „Constantijn wilde niet alleen keizer van de christenen zijn, maar ook van de heidenen. Toen hij in het jaar 330 een nieuwe stad stichtte, Constantinopel, was dat geen christelijke stad. Het was de stad van de zon. In het midden stond een zuil met daarop een standbeeld van Constantijn als ‘onoverwinnelijke zon’. Met daarop de inscriptie: „Aan Constantijn, die straalt als de zon.””

Wat als Constantijn de slag bij de Milvische brug had verloren? „Dan was Maxentius misschien de eerste christelijke keizer geworden”, vermoedt Zangenberg. „Als keizer had hij het christendom misschien alleen maar kunnen remmen en vertragen. Het aantal christenen groeide. Grote vervolgingen, zoals aan het begin van de eeuw, waren voor een keizer geen optie meer.”

Volgens Zangenberg versnelde Constantijn een ontwikkeling die zonder hem misschien wat trager zou verlopen. „Was de slag bij de Milvische brug een ‘Wende’? Ja. Maar of er daardoor heel veel is veranderd? Vraagteken.”

Lezingenreeks en biografie

Op 28 oktober 312, bijna 1700 jaar geleden, vond in de buurt van Rome de slag bij de Milvische brug plaats. De heidense keizer Constantijn schreef zijn overwinning toe aan de God van de christenen. De bekering van Constantijn betekende een keerpunt in de geschiedenis van het christendom. Het werd de dominante godsdienst in het Romeinse Rijk en later in heel Europa. De christelijke kerk veranderde definitief van gezicht.

De Universiteit Leiden organiseert in september en oktober een lezingenreeks over de betekenis van Constantijn de Grote, onder de titel: ”Een brug naar een nieuwe wereld?” Vorige week verscheen onder redactie van Olivier Hekster en Corjo Jansen de bundel ”Constantijn de Grote. Traditie en verandering”. Voorjaar 2013 komt er een biografie van Constantijn uit, geschreven door Henk Singor.

Digibron

In het archiefsysteem Digibron vindt u meer informatie over Constantijn. Hieronder een selectie artikelen en brochures.

Eerherstel voor keizer Constantijn (Reformatorisch Dagblad, 3 april 2010 )

Alle christenen in Romeinse Rijk krijgen geloofsvrijheid (Reformatorisch Dagblad, 16 november 1999 )

Geen keizer als god, christelijke politiek in de oudheid (brochure SGP-jongeren, 1 november 1993 )

B. Wentsel: Het politieke en sociale spreken van de kerk (Radix, 1 juli 1987 )

Orde Sint-Silvester kan beter in Rome blijven (Reformatorisch Dagblad, 4 december 1982 )

Wat zijn die duizend jaar? (De Wachter Sions, 26 juli 1973 )

Doopvont van Constantijn de Grote blootgelegd in Rome (Reformatorisch Dagblad, 9 december 1971 )

P. Kuijt: Der vervolging der Christenen in het Romeinse rijk (brochure Koop de Waarheid, 11 oktober 1958 )

„Geen Paulusbekering voor keizer Constantijn”

Kerk & religie

RD.nl in uw mailbox?