Vrijheid als noodzakelijke basis van de moraal

Is de wil om te stelen het gevolg van een ongelukkige jeugd? In zijn boek over de vrije wil onderzoekt de Leuvense filosoof Gerbert Faure vragen over verantwoordelijkheid en moraal.

Het probleem van de vrije wil bestaat uit twee tegenstrijdige uitgangspunten. Enerzijds is er de gedachte dat alles een oorzaak heeft die in natuurwetmatige termen beschreven kan worden. Anderzijds is er de minstens even sterke intuïtie dat het besluit dat ik neem niet veroorzaakt wordt door een vorige gebeurtenis: ik ben vrij en niet bepaald. Beide uitgangspunten zijn onverenigbaar. Merk op dat het hier niet gaat om de theologische discussie of God voorkennis van alles heeft, noch om de predestinatiegedachte. Theologie komt in de onderhavige discussie niet ter tafel.

De gedachte dat alles een oorzaak heeft wordt meestal determinisme genoemd. Tegenover het determinisme staat het idee dat wilsbesluiten niet veroorzaakt zijn: hun grond ligt in de vrijheid, niet in de bepaaldheid.

Het determinisme lijkt onvermijdelijk voor wie het wetenschappelijk wereldbeeld als de hele waarheid aanneemt. Dit heeft echter een problematisch gevolg: het lijkt erop dat morele verantwoordelijkheid dan een illusie is. Mijn wens om te stelen is het gevolg van mijn ongelukkige jeugd, niet van mijn autonome besluit.

In ”Vrije wil, moraal en het geslaagde leven” onderneemt de Leuvense filosoof Gerbert Faure niettemin een poging om het idee van morele verantwoordelijkheid te verzoenen met het determinisme.

Met de Engelse filosoof Peter Strawson stelt Faure dat determinisme onproblematisch is omdat het onze „reactieve attitudes” ongemoeid zou laten. Strawson verstaat onder een reactieve attitude onze spontane neiging tot een morele reactie op een handeling: als ik wat jij doet niet in de haak vind, reageer ik met verontwaardiging omdat ik je iets laakbaars aanreken. Deze verontwaardiging is een reactieve attitude. Als jij daarentegen mijn kleptomanie verklaart met verwijzing naar mijn ongelukkige jeugd, neem je een „objectieve attitude” aan. Wie objectiveert rekent niet aan, hij verklaart slechts.

Strawson bracht dit onderscheid naar voren met de bedoeling sociaalwetenschappelijke objectivering van mensen een halt toe te roepen. Hij wil de mens in morele zin serieus nemen, een gedachte die volgens hem beantwoordt aan het menselijk denken zoals het eigenlijk is. Faures benadering verschilt op cruciale punten met die van Strawson. Volgens Faure doet een objectieve attitude principieel onrecht aan de waardigheid van een slachtoffer. Faure geeft dus een moreel argument voor het belang van reactieve attitudes.

Aangezien het probleem nu juist is waar we de moraal vandaan moeten halen als het determinisme waar is, spant Faure hier logisch gezien het paard achter de wagen. ”Vrije wil, moraal en het geslaagde leven” rust daarenboven op een aanname die om andere en wellicht meer zwaarwegende redenen zeer aanvechtbaar is. Volgens Faure „is het onmogelijk om vanuit een oprechte waardering voor de moraal te kiezen voor het immorele.” Dat betekent dat de wil niet vrij is: als je weet wat het goede is, is het onmogelijk het niet te doen. Toch weet een sadist precies wat zijn slachtoffer pijn doet – daarom doet hij het juist. De sadist weet wat het goede is, daarom kan hij het omgekeerde doen.

Zoals Augustinus al wist is de keus voor het goede een keus met een alternatief dat je bewust niet kiest. Daarom is vrijheid de noodzakelijke basis van de moraal.

Vrijheid als noodzakelijke basis van de moraal

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?