Rubriek prof. Selderhuis: Theologie is een wetenschap

Dat theologie aan een universiteit thuishoort is voor de kerk van de Reformatie altijd vanzelfsprekend geweest. Maar wel onder de voorwaarde dat de universitaire theologie de kerk dient en dat deze twee –hoewel ieder zelfstandig– toch met elkaar verbonden zijn.

Een mooi voorbeeld van zo’n verbinding wordt beschreven in de dissertatie van de Duitse theoloog Daniel Bohnert die bij Mohr Siebeck verscheen. Het boek gaat over Friedrich Balduin (1575-1627), hoogleraar theologie aan de universiteit van Wittenberg, die vele studenten naar Luthers stad wist te trekken en die een aantal fundamentele werken schreef. Hij publiceerde die in het Latijn, de taal van de academie, maar de inhoud was gericht op predikanten. De academie levert immers het materiaal dat voor prediking en pastoraat gebruikt kan worden.

Bohnert laat zien hoe het niveau van de predikanten en dat van hun preken werd verhoogd door het materiaal dat Balduin en zijn collega’s produceerden en publiceerden. Stevige theologie die leidde tot stevige preken.

Om de vorming van bekwame predikanten te versterken werd in 1536 in het voormalige augustijnenklooster in Tübingen het zogeheten ”stift” opgericht. Deze instelling was nauw verbonden met zowel de kerk als de universiteit en bood studenten maaltijden en onderdak in combinatie met extra onderwijs.

Over de 750-jarige geschiedenis van klooster en stift verscheen een bundel studies waarin wordt beschreven hoe het monastieke karakter van het gebouw en van de manier van leven ook in de tijd na de Reformatie bewaard bleef. Resultaat was dat uit dit stift invloedrijke theologen voortkwamen, maar ook denkers die op andere gebieden naam maakten.

Vrijheid

Nu is ”naam maken” op zich niet synoniem met ”dienstbaar zijn”. Het denken aan een universiteit en dus ook in de theologie kan zich ook zó ontwikkelen dat de kerk er meer last dan gemak van heeft. De Duitse kerkhistoricus Steffie Schmidt schreef haar dissertatie over de lutherse theologische faculteiten in Kopenhagen en Uppsala in de zestiende en de zeventiende eeuw. De hoogleraren daar stonden in nauw persoonlijk contact met lutherse collega’s in andere landen. Dat zorgde voor veel productiviteit en bezorgde de studenten veel mogelijkheden om tijdelijk elders te gaan studeren.

Toch zorgden sommige van die professoren ook voor veel gedoe, bijvoorbeeld doordat de een de ander van afwijking in de leer beschuldigde terwijl hij dat niet helemaal hard kon maken. Inhoudelijk blijkt er dan niets aan de hand te zijn geweest, maar de verdachtmaking was voldoende voor veel academische en kerkelijke ellende. Zo leert het boek van Schmidt hoeveel je als theologen voor elkaar, voor studenten en voor de kerk kunt betekenen, maar ook hoe gemakkelijk het is anderen te beschadigen.

Vanaf 1670 werden er boekjes gepubliceerd die in ieder geval studenten moesten helpen goed om te gaan met de academische vrijheid. Die vrijheid betrof allereerst het wetenschappelijk denken in de academie. Wetenschappers hebben ruimte nodig om buiten de kaders te denken en zo hun vakgebied verder te helpen. Alleen zo zijn er in de loop van de eeuwen grote ontdekkingen gedaan en kon de wetenschap de mensheid verder helpen.

Gebruik was wel dat daar in het Latijn over werd gecommuniceerd, zodat gewone mensen er niet door in verwarring raakten, en dat men met nieuwe inzichten en ontdekkingen pas naar buiten trad wanneer er zekerheid bestond over het nut daarvan.

Ook studenten krijgen al te maken met die academische vrijheid. De Duitse historicus Johan Lange beschrijft in ”Die Gefahren der akademischen Freiheit” hoe zij met handzame gidsjes werden aangespoord om open te staan voor wat zij hoorden, maar tegelijk werden gewaarschuwd niet alles te geloven wat de professoren zeiden.

Nuttig waren daarin ook de tips ten aanzien van de studentikoze vrijheden. Hoe gedraag je je als je buiten het gezag van je ouders komt, en er een wereld voor je opengaat die vele mogelijkheden te bieden heeft, maar ook vele gevaren met zich meebrengt?

Ambassadeurs

Een middel om van het studentenleven te genieten en toch op het juiste pad van leer en leven te blijven was voor theologiestudenten het besef dat ze dienaars van het Woord moesten worden. Dan kan er van het studentenleven worden genoten, maar wel met zicht op de taak die wachtte. Het was hun taak ”Gods ambassadeur” te zijn. Dat is ook de titel die de Britse kerkhistoricus Chad Van Dixhoorn gaf aan zijn boek over de wijze waarop de synode van Westminster in de jaren 1643-1653 sprak over de taak en de opleiding van predikanten.

Wat die taak betreft, ging het vooral over de prediking en over hoe er gepreekt moet worden. Interessant is bijvoorbeeld hoe negatief daar over preeklezen werd gesproken. Het lezen van een preek werd in Westminster vergeleken met sneeuw. Een preek die met enthousiasme door een voorganger werd gehouden, was als regen op droog land, maar een leespreek was als een sneeuwbui. Sneeuw blijft lang liggen voordat het in de grond trekt en is vooral koud.

Verder werd benadrukt dat de dominee moest studeren op de tekst om zo het Woord aan het woord te laten komen. Daarom kon je geen predikant zijn zonder theoloog te zijn. Dat is ook de stelling van de Schotse theoloog Sinclair Ferguson in zijn nieuwste boek over ”herders en leraars”. In 800 prachtig volgeschreven bladzijden vertelt hij wat de Bijbel zegt over preken en predikant zijn, en tussendoor hoe puriteinen en latere gereformeerde theologen daarover hebben geschreven.

Wie dit leest wil geen leverancier zijn van sneeuw, maar van vruchtbaar en dorstlessend water. Maar daarvoor is –en daar wijst Ferguson steeds weer op– wel een degelijke theologische opleiding nodig. En die zijn er gelukkig ook nog in Nederland.

”750 Jahre Augustinerkloster und Evangelisches Stift in Tübingen”, Volker Henning Drecoll (red.); uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 155646 3; 444 blz.; € 99,-; ”Wittenberger Universitätstheologie im 17. Jahrhundert”, Daniel Bohnert; uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 155474 2; 400 blz.; € 99,-; ”Professoren im Norden”, Steffie Schmidt; uitg. Vandenhoeck&Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 57058 6; 376 blz.; € 75,-; ”Die Gefahren der akademischen Freiheit”, Johann Lange; uitg. Jan Thorbecke, Ostfildern; ISBN 978 3 7995 7475 4; 340 blz.; € 45,-; ”God’s Ambassadors”, Chad Van Dixhoorn; uitg. Reformation Heritage Books, Grand Rapids; ISBN 978 1 60178 534 3; 214 blz.; $ 40,-; ”Some Pastors and Teachers”, Sinclair B. Ferguson; uitg. Banner of Truth, Edinburgh; ISBN 978 1 84871 789 3; 802 blz.; $ 20,-.

Rubriek prof. Selderhuis: Theologie is een wetenschap

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?