Rubriek prof. Selderhuis: Reformatie maakte de tijden moderner – ten dele althans

Hoe was de wereldsituatie in 1517? De Duitse historicus Heinz Schilling schreef er een interessant boek over, ”Reformations. The Early Modern World, 1450-1650”. Hij besteedt daarin niet alleen aandacht aan Duitsland en Europa, maar ook aan Azië, Zuid-Amerika en Afrika.

In die werelddelen woonden en leefden in Luthers tijd ook mensen, er bestonden eeuwenoude culturen en dynastieën, en ook daar was men bezig met ontwikkelingen op technisch en intellectueel gebied. Veelal waren het landen waar de Reformatie aan voorbijging. Wat ze er –veel later– wel van merkten was dat er zowel protestantse als katholieke kerken werden neergezet.

Maar ook zonder Luther waren er dus wel moderne ontwikkelingen. Schilling zet de Reformatie zo in een breder, zelfs wereldwijd, kader. Dat relativeert de impact van Luthers hervorming ook wat.

In het enorme boek van de Amerikaanse historicus Carlos Eire, ”Reformations. The Early Modern World, 1450-1650”, wordt de lijn van voor de Reformatie tot meer dan honderd jaar daarna getrokken. Opvallend is dat deze historicus zijn grote werk begint met de stelling dat de Reformatie allereerst een theologisch gebeuren is. Zonder Luther als theoloog geen Reformatie.

Maar Eire laat ook zien dat er op sommige gebieden niets veranderde en dat sommige misstanden bleven bestaan. Herhaaldelijk wijst hij op de vervolging van vermeende heksen die nog tot in de zeventiende eeuw plaatsvond. Niet in de middeleeuwen dus, maar midden in de periode die vaak als tijd van ontdekkingen en vooruitgang aangemerkt wordt. Ondanks Reformatie en Contrareformatie lukte het maar moeilijk het volksgeloof en de effecten daarvan te verjagen en te vervangen door christelijke opvattingen.

Vrijheid

Heeft Luther ons dan vrijheid en tolerantie gebracht? Ook die vraag is niet zo gemakkelijk te beantwoorden. Een bundel studies die bij uitgeverij LIT in Münster verscheen, onder de titel ”Befreiung von Gewalt zum Leben in Frieden”, gaat in op deze vraag vanuit Luthers uitingen over met name dopers, Joden en islamieten. De verschillende auteurs geven eerlijk toe dat Luther hierin verre van modern was en in veel opzichten evenmin voorbeeldig. Hij nam van al deze groepen duidelijke afstand en claimde voor hen bepaald geen politieke vrijheid.

Toch laat deze bundel zien dat er wel lijnen zijn te trekken vanuit Luthers theologie en zijn optreden naar moderne concepten van vrijheid. Daarbij noemen de auteurs voorbeelden uit Zuid-Amerika en Afrika en verwijzen ook naar de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer. Die verwerkte Luthers visie tot zijn eigen verzetshouding tegenover het naziregime. Bij sommige van deze interpretaties zou Luther zijn wenkbrauwen gefronst kunnen hebben. Hij had namelijk nogal moeite met mensen die zijn theologische visie op vrijheid voor politieke doelen inzetten.

Genade

Tot 21 januari is er in het Haus der Brandenburgisch-Preussischen Geschichte in Potsdam een tentoonstelling over de inhoud en invloed van Luthers geschrift ”Over de vrijheid van een christenmens”. Bij die tentoonstelling verscheen een heel interessante catalogus, ”Reformation und Freiheit. Luther und die Folgen für Preussen und Brandenburg”. Daarin zijn ook zestien opstellen opgenomen over de relatie tussen Reformatie en vrijheid. Het ging er Luther allereerst om dat een mens door genade vrij staat tegenover God, zo blijkt hier duidelijk. Het is dus de vrijheid in Christus. Daarom reageerde Luther ook zo heftig toen boeren en knechten zijn visie gingen gebruiken om met geweld politieke vrijheid op te eisen. Zo werd de Reformatie tot revolutie en dat zou de boodschap van het Evangelie alleen maar in gevaar brengen.

Toch heeft het een wel met het ander te maken want Luther wilde ook vrijheid van de hiërarchie, van pauselijke dwang, van uitbuiting en onrechtvaardige belastingen. Helemaal ongelijk hadden die boeren dus niet, en in die zin is Luthers visie wel weer een bijdrage aan de moderne tijd.

Geen vraag is of Luther ook iets betekend heeft voor de vernieuwing van het onderwijs. Als geen ander heeft hij ouders opgeroepen hun kinderen naar school te sturen in plaats van ze al vroeg te laten werken. Hij riep overheden op scholen te bouwen en voor goede salarissen voor de leerkrachten te zorgen. Belangrijker nog is zijn visie dat de opleiding tot geestelijke niet hoger staat dan die tot dokter, jurist, boer of schipper. Die visie stimuleerde het onderwijs enorm en biedt vandaag nog impulsen bij alle onderwijsvernieuwingen die onze tijd kent.

Friedrich Schweitzer, praktisch theoloog aan de universiteit van Tübingen, schreef een boeiend boek over de uitdagingen waar het onderwijs vandaag voor staat en hoe de Reformatie zou kunnen helpen daar goed mee om te gaan. Het behandelt thema’s als het mensbeeld, normen en waarden, wat het doel van onderwijs en –meer nog– het doel van het leven is.

Schweitzer wijst in zijn boek, dat verscheen onder de titel ”Das Bildungserbe der Reformation”, ook op het uiteengroeien van geesteswetenschappen en natuurwetenschappen. Uiteengroeien impliceert dat het eens bij elkaar hoorde en van die periode is Johannes Kepler (1571-1630) een mooi voorbeeld. Kepler is beroemd geworden als astronoom die profiteerde van de wetenschappelijke ruimte die er als gevolg van Luthers visie was ontstaan.

Thomas Porsch, zelf astronoom in Wenen, publiceerde een nieuwe biografie over Kepler en beschrijft hoe bij hem theologie en natuurkunde, filosofie en astronomie nog bij elkaar hoorden. Het ene vak dient het andere om zo samen de gemeenschap te dienen. Kepler was een fascinerend mens en hij leefde in een boeiende tijd. Een modernere tijd? Ach, dat is relatief want deze biografie vertelt ook dat Keplers moeder ternauwernood aan de brandstapel ontsnapt is. Daar wilde men haar hebben omdat ze verdacht werd van hekserij. En dat was bijna honderd jaar na 1517.

”Reformations. The Early Modern World, 1450-1650”, Carlos M. N. Eire; uitg. Yale University Press, Yale; ISBN 978 0 300 11192 7; 894 blz.; $ 25,-; ”1517. Weltgeschichte eines Jahres”, Heinz Schilling; uitg. C. H. Beck, München; ISBN 978 3 406 70069 9; 364 blz.; € 24,95; ”Befreiung von Gewalt zum Leben in Frieden”, Ulrich Duchrow, Craig Nessan (red.); uitg. LIT Verlag, Münster; ISBN 978 3 643 12974 1; 356 blz.; € 24,90; ”Reformation und Freiheit. Luther und die Folgen für Preussen und Brandenburg”, uitg. Imhof Verlag, Petersberg; ISBN 978 3 7319 0426 7; € 29,95; ”Das Bildungserbe der Reformation”, Friedrich Schweitzer; uitg. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh; ISBN 978 3 529 05443 8; 304 blz.; € 22,99; ”Johannes Kepler”, Thomas Posch; uitg. Theiss, Darmstadt; ISBN 978 3 8062 3452 7; 264 blz.; € 24,95.

Rubriek prof. Selderhuis: Reformatie maakte de tijden moderner – ten dele althans

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?