Rubriek prof. Selderhuis: Kerk heeft theologen met visie nodig

Maar deze getallen zeggen niets over theologische visies, terwijl daar wel behoefte aan lijkt te zijn. Of nemen we genoegen met discussies zoals die over de evolutietheorie? Bij uitgeverij Böhlau verscheen een groot boek over het debat dat de theorie van Charles Darwin (1809-1882) veroorzaakte en over de vraag hoe dat debat tot op vandaag doorgaat en doorwerkt.

In zijn tijd werd Darwin beschuldigd van goddeloosheid, vandaag de dag gaat het debat over de vraag in hoeverre zijn inzichten te verenigen zijn met gereformeerde posities. Volgens het genoemde boek gaat het hier om het belangrijkste discussiepunt in de geschiedenis van de wetenschap, juist omdat deze theorie zulke verstrekkende gevolgen heeft.

Die gevolgen worden onder andere duidelijk in het deel over de eugenetica vanuit de gedachte dat de evolutietheorie ons kan helpen betere mensen te maken. ”Streitfall Evolution”, zoals het boek heet, is zeker van groot belang voor de huidige discussie, maar het is de vraag of alleen deze discussie ons theologisch verder helpt. Misschien geeft het helderheid op bepaalde punten, maar is dat genoeg?

Het boek ”Entwicklungslinien im Liberalen Protestantismus” van de Duitse theoloog Werner Zager gaat over het einde van het leven. Dat wil zeggen: over de veranderde visie op sterven, dood en het leven na dit leven. In zijn overzicht van de liberale protestantse theologie komt hij tot de conclusie dat modernere theologen die de ontwikkelingen in de natuurwetenschappen als norm hebben aangenomen veel christelijke standpunten hebben losgelaten.

Bij hen zijn de hel en het laatste oordeel maar ook ”de opstanding des vleses” verdwenen, omdat dit soort overtuigingen niet meer te handhaven zou zijn. Ook de wederkomst van Christus en de verwachting van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde behoren –om het zo te zeggen– tot het verleden. Volgens Zager blijft er zo wel heel weinig over en hij vraagt zich af of deze theologen de natuurwetenschappers niet toch iets rationeel acceptabels te zeggen hebben over een of andere voleinding van de wereld. De oproep klinkt haast wanhopig.

Gereformeerd

De Duitse theologe Margit Ernst-Habib gaat in haar dissertatie in op de vraag of de bezinning op de gereformeerde identiteit zoals die in de voorbije decennia heeft plaatsgehad, kerk en theologie verder kan helpen. In de vorige eeuw zijn wereldwijd tientallen nieuwe gereformeerde belijdenissen opgesteld, veelal vanuit de gedachte dat de bestaande confessies aanvulling nodig hadden en meer op de actualiteit moesten ingaan.

Nu gaat het haar niet om die actuele thema’s, maar wel om de vraag hoe de gereformeerde identiteit –waarin de heiligheid van God en de zondigheid van de mens grondthema’s zijn– in deze belijdenissen een verdieping heeft ondergaan. Dat dit gebeurd is, staat voor haar vast. Ook is zij ervan overtuigd dat het principieel globale en oecumenische van de gereformeerde traditie perspectief biedt voor de toekomst van kerk en theologie.

Daarbij krijgt dan de kerk als gemeenschap weer een grotere plaats. Voor een deel spoort dat met het gedachtegoed van de Duitse theoloog Friedrich Schleiermacher (1768-1834), over wie een handboek verscheen. Schleiermacher is de theoloog die uitging van het geloof als gevoel en die de kerk zag als een gemeenschap van mensen met heel verschillende religieuze gevoelens. Kerkrecht was voor hem dan ook het vak dat predikanten moest leren hoe je al die gevoelens moet bedienen en hoe je dat potje met religieuze pieren dat kerk heet bij elkaar houdt.

Deze visie doet het trouwens al een tijdje weer heel goed, zoals preken hier en daar laten horen en kerkelijk beleid hier en daar beschrijft. Dat deze visie niet echt Bijbels en dus ook niet gereformeerd is, en fatale gevolgen heeft voor zowel geloof als kerk, is in ieder geval voor mij wel duidelijk.

Toch kan Schleiermacher wel helpen om de dingen eens goed te doordenken, want hij stelt wel zaken aan de orde die veel mensen aanspreken en waarop theologen die de kerk op gereformeerde wijze verder willen helpen zich diepgaand moeten bezinnen.

Amerika

Moeten wij voor theologen met visie misschien meer naar Amerika kijken? Twee boeken die met theologie in Amerika te maken hebben, bevatten veel stof tot nadenken. Het eerste boek is een bundel studies over Paul Tillich (1886-1965), de Duitse, Lutherse theoloog die in 1933 naar de Verenigde Staten vertrok en daar hoogleraar werd aan Union Theological Seminary in New York.

Tillich, die overigens op Schleiermacher promoveerde, staat tegenwoordig nogal in de belangstelling en de bundel die onder redactie van de Duitse theologen Christian Danz en Werner Schüßler verscheen, presenteert de resultaten van het recente Tillich-onderzoek. Boeiend aan Tillich is de wijze waarop hij theologie in relatie met cultuur, politiek en samenleving wil brengen. Dat is volgens hem ook de roeping van theologen, om zo met de Schrift bezig zijn dat de uitleg relevant is voor de huidige situatie van kerk en christen.

Verder stelde hij dat religie tot het wezen van de cultuur behoort en juist die gedachte maakt dat Tillich kan helpen in het denken nu religie zo prominent op de agenda van cultuur en politiek staat. Toch bevat een ander boek van een Amerikaanse auteur wat dit betreft ook een duidelijke waarschuwing. De Amerikaanse historicus Robert Benne beschreef aan de hand van de visies van tien opeenvolgende voorzitters van Roanoke College hoe een onderwijsinstelling langzaam maar heel zeker van haar wortels verwijderd kan raken.

Roanoke College is een college in Virginia dat 175 jaar geleden werd opgericht door Lutherse predikanten en was direct verbonden met de kerk. Benne beschrijft hoe gaandeweg de band met de kerk losser werd en dat parallel daaraan ook de identiteit van de school veranderde. Minder kerk en meer cultuur, minder Luther en meer theologische openheid zorgden er volgens Benne voor dat dit college, dat orthodox begon, seculier is geworden – wat overigens niet per se betekent dat dit altijd zo blijft.

We hebben theologen met visie nodig. Maar om visie te krijgen, moeten ze wel de goede kant op kijken.

”Streitfall Evolution. Eine Kulturgeschichte”, Angela Schwarz (red.); uitg. Böhlau, Wenen; ISBN 978 3 412 50714 5; 788 blz.; € 50,-; ”Entwicklungslinien im Liberalen Protestantismus”, Werner Zager; Evangelische Verlagsanstalt, Leipzig; ISBN 978 3 374 04989 9; 416 blz.; € 52,-; ”Reformierte Identität weltweit”, Margit Ernst-Habib; uitg. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen; ISBN 978 3 525 56453 0; 478 blz.; € 120,-; ”Schleiermacher Handbuch”, Martin Ohst (red.); uitg. Mohr Siebeck, Tübingen; ISBN 978 3 16 150350 4; 535 blz.; € 59,-; Paul Tillich im Exil, Christian Danz und Werner Schüßler (red.); uitg. De Gruyter, Berlijn; ISBN 978 3 11 050064 6; 418 blz.; € 99,95; ”Keep The Soul in Christian Higher Education”, Robert Benne; uitg. Eerdmans, Grand Rapids; ISBN 978 0 8028 7517 4; 284 blz.; $ 28,-.

Rubriek prof. Selderhuis: Kerk heeft theologen met visie nodig

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?