Natuurkundige Stephen Hawking: Agnost met religieus taalgebruik

Kitty Ferguson schreef een boeiende biografie over Hawking, waarin dit aspect van zijn werk steeds opduikt.

Stephen Hawking (1942) is een van de grootste nog levende natuurwetenschappers. Zijn carrière is opmerkelijk, niet het minst omdat hij door de spierziekte ALS steeds ernstiger lichamelijk gehandicapt is geraakt. Al jaren kennen we zijn stem alleen van de spraaksynthesizer die aan zijn rolstoel zit. Hawking bezette tot voor kort in Cambridge dezelfde leerstoel die eens door de beroemde natuurkundige Isaac Newton werd bezet.

Bijbel

In zijn jeugdjaren raakt Hawking bekend met de Bijbel, die hem door zijn ouders wordt voorgelezen. Tijdens zijn studie in Oxford openbaren zich de eerste tekenen van ALS. Niettemin trouwt hij in 1965 met Jane Wilde. Het echtpaar krijgt drie kinderen, Robert, Lucy en Timothy. Jane zegt aan het geloof in God kracht te ontlenen om Stephens ziekte te aanvaarden. Met dochter Lucy zal Hawking later veel samenwerken bij het schrijven van kinderboeken over natuurwetenschap. Opnieuw komt daarin iets naar voren van de uitersten in Hawkings leven: mentaal is hij een genie, fysiek een wrak. Maar ook: hij is geïnteresseerd in de meest abstracte en ingewikkelde materie en tegelijk is hij gedreven om die ideeën zelfs voor kinderen begrijpelijk te maken.

Of het nu komt door de Bijbelverhalen uit zijn jeugd, het geloof van Jane of de gesprekken met de gelovige promovendus Don Page die een tijdlang inwoont bij de Hawkings blijkt uit Fergusons boek niet, maar duidelijk is dat Hawking zich voortdurend geroepen voelt om zich te positioneren ten opzichte van religie. Niet alleen de term ”mind of God” (Gods geest) komen we meer dan eens bij hem tegen, maar ook de term ”grand design” (groots ontwerp).

Hawkings natuurkundige opvattingen laten zich echter moeilijk verenigen met het idee van een God Die in vrijheid en soevereiniteit een wereld kan scheppen zoals Hij wil. Als hij in 1979 de Lucasian leerstoel in Cambridge heeft gekregen en begint te schrijven over de mogelijkheid dat er nooit een oerknal geweest is maar dat er een voortdurende continuïteit is van uitdijen en weer inkrimpen van het heelal, vermeldt hij daarbij dat dit idee onvermijdelijk religieuze implicaties heeft. Immers, als het heelal geen begin heeft, is er ook geen behoefte aan het idee van een God om dat begin te verklaren.

Wereldberoemd

In 1988 verschijnt het boek dat hem in één klap wereldberoemd maakt: ”A Brief History of Time”, in datzelfde jaar in het Nederlands verschenen onder de titel ”Het heelal”. In dat boek gaat hij weer uit van een begin van het heelal en lijkt het alsof hij het idee van het bestaan van een God toch nodig heeft. De ultieme triomf van de menselijke rede zou dan zijn om via de natuurwetenschappen de geest van God te kennen.

Die mogelijkheid opent zich volgens Hawking echter vanwege het feit dat, als God al bestaat, Hij geen keuze had bij het scheppen van het heelal. Hij betoogt dat het heelal noodzakelijk is zoals het is en dat God dus niet uit andere mogelijke ontwerpen heeft kunnen kiezen. Zou dat laatste wel mogelijk zijn geweest, dan zouden wij niet hebben kunnen weten welke andere ideeën God heeft gehad en zouden wij de geest van God dus niet, of tenminste niet volledig, hebben kunnen kennen.

Hawking neigt dus sterk naar determinisme: de dingen hebben een noodzakelijke loop waar God noch mens iets aan kan veranderen. Daarom maakt het ook niet zo veel uit of God bestaat, want dat zou voor het heelal toch geen verschil hebben gemaakt.

Gesprekken

Ferguson heeft haar boek over Hawking mede op basis van gesprekken met Hawking zelf geschreven. Sinds 1989 heeft zij regelmatig contact met hem. Twintig jaar geleden schreef zij haar eerste boek over Hawking. Nadien is er in het persoonlijke leven van Hawking veel gebeurd. Vlak voor hun 25-jarig huwelijksjubileum besloten Stephen en Jane te gaan scheiden. Jane had al langere tijd omgang met de organist van de plaatselijke kerk en Stephen kreeg contact met Elaine Mason, over wie Ferguson verder niet uitweidt. Stephen trouwt met Elaine, maar in 2006 wordt dit huwelijk al weer ontbonden.

Hawkings beroemdheid neemt ondertussen geweldig toe. ”A Brief History of Time” wordt verfilmd en de rol als filmheld past Hawking blijkbaar goed, want hij vervult nadien ook gastrollen (als zichzelf) in televisieseries zoals ”Star Trek” en ”The Simpsons”.

In 2007 biedt de bekende Engelse zakenman Richard Branson hem de gelegenheid tot het meemaken van een vlucht met een korte periode van gewichtloosheid. Het moet voor Hawking een bijzondere ervaring zijn geweest om even verlost te zijn van de beperkingen van zijn ziekte. Twee jaar later gaat hij op 67-jarige leeftijd met pensioen. Dat is een wonder in het licht van het feit dat hem in zijn jeugd al te kennen gegeven was dat hij vanwege zijn ziekte jong zou sterven.

Antwoorden

Aan het slot van het boek wordt steeds duidelijker dat Hawking uiteindelijk aan God geen behoefte meent te hebben. In 2010 publiceert hij met Leonard Mlodinov ”The Grand Design”. De ondertitel is pretentieuzer dan ooit in Hawkings geschriften: ”New Answers to the Ultimate Questions of Life” (nieuwe antwoorden op ultieme levensvragen). In dit boek maakt Hawking zich opnieuw sterk voor volledig determinisme. Als zijn wetenschapsfilosofische opvatting noemt hij het ”modelafhankelijke realisme”, waarin wetenschappelijke theorieën weliswaar ten doel hebben de werkelijkheid achter de verschijnselen te beschrijven, maar daarin helemaal van die verschijnselen afhankelijk te zijn.

In een interview in 2011 voegt hij aan zijn ”nieuwe antwoorden op ultieme levensvragen” nog toe dat hij niet gelooft in een leven na de dood en evenmin in een hemel of hel. Voor hem bestaat alleen die fysische werkelijkheid die hem zijn leven lang heeft geboeid, maar hem nooit tot God bracht.

Fergusons boek biedt een fascinerende blik op het leven van deze intrigerende man. Het laat zien hoe de genialiteit van Newton van de ene leerstoelhouder in Cambridge op de volgende is overgedragen, maar het geloof in God waarvan Newton nog openlijk getuigde, het heeft afgelegd tegen de verleiding van het naturalisme, waarin God geen rol meer speelt.

Boekgegevens

Stephen Hawking, zijn leven en werk, Kitty Ferguson; uitg. Veen Media, Diemen, 2012; ISBN 978 90 857 1249 7; 389 blz.; € 29,25.

Natuurkundige Stephen Hawking: Agnost met religieus taalgebruik

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?