Licht op ontstaan van de vier evangeliën

Sinds de opkomst van de Bijbelwetenschap in de 19e eeuw –en ook al daarvoor– is er ontzettend veel over deze vragen geschreven. In ”The Gospel of the Lord” zet Michael Bird, een buitengewoon productieve Australische nieuwtestamenticus van evangelicale snit, de huidige stand van zaken op een rij.

Bird duidt zijn eigen benadering aan als ”believing criticism”. De Bijbel is het geïnspireerde en betrouwbare Woord van God. We bewijzen de Schrift echter de grootste dienst door hem te bestuderen in het licht van de context en de processen waardoor God hem aan ons heeft gegeven. Birds uitgangspunten en wetenschappelijke kwaliteiten leveren een boek op dat door de technische details de nodige inspanning vraagt, maar tegelijk een mooi totaalbeeld geeft dat recht doet aan het eigen karakter van de evangeliën.

Gedurende het grootste deel van de twintigste eeuw werd het onderzoek naar de evangeliën beheerst door de zogeheten ”vormkritiek”. Deze benadering stelt kort gezegd dat je uit de evangeliën meer kunt leren over de situatie van de eerste christenen dan over de historische persoon van Jezus. Om interne en externe discussies te beslechten schreven volgelingen van Jezus allerlei woorden en daden aan Hem toe.

Wie zijn gezond verstand gebruikt, kan zelf al bedenken dat dit niet klopt. De herinneringen over Jezus waren kostbaar voor de eerste christenen, ze gingen er zorgvuldig mee om. Bird voegt er nog een heel aantal andere redenen aan toe.

Zo heeft recent onderzoek laten zien dat het vormkritische model van een ongecontroleerde mondelinge overlevering misplaatst is. De herinneringen aan Jezus hadden een plaats in de christelijke gemeenschap – Bird spreekt van een „sociaal geheugen.” Ze waren geen individueel bezit waarmee iedereen maar kon doen wat hij zelf wilde. Bij het waarborgen van deze traditie speelden ooggetuigen een cruciale rol. Discussies onder de eerste christenen hebben de herinnering inderdaad gekleurd, maar tegelijk ook gestimuleerd.

Synoptisch probleem

Bird gaat ook uitgebreid in op wat bekend staat als het ”synoptisch probleem”. Mattheüs, Markus en Lukas (de synoptische evangeliën) vertonen veel overeenkomsten. Maar hoe is hun onderlinge relatie precies en hoe zijn deze evangeliën ontstaan?

De grote overeenkomst in bewoordingen tussen de synoptische evangeliën maakt een literaire relatie zeer aannemelijk: de ene evangelist heeft gebruikgemaakt van het werk van de ander. Een aantal andere factoren versterkt deze conclusie: de overeenkomst in perikoopvolgorde, gedeelde opmerkingen die later zijn ingevoegd (zie bijv. Matt. 24:15 en Mark. 13:14) en de overeenkomst in citaten uit het Oude Testament waarvan de bewoordingen afwijken van alle bekende Griekse en Hebreeuwse teksten.

Minder zeker, maar ook erg waarschijnlijk, is dat Markus het oudste evangelie is. Birds eigen hypothese is dat Mattheüs en Lukas beide Markus en nog een andere bron (”Q”) hebben gebruikt (de gangbare tweebronnentheorie), maar dat Lukas in een later stadium ook elementen uit Mattheüs heeft verwerkt. Hij geeft daarbij zelf al aan dat aan iedere voorgestelde oplossing problemen kleven.

En waarom dat getal van vier? De veelheid van de evangeliën laat zien dat de vraag Wie Jezus is niet met één verhaal kan worden beantwoord, zegt Bird. Tegelijk vormen de vier evangeliën een eenheid die grenzen stelt waarbinnen ons spreken over Jezus Christus moet blijven. Hier liggen vragen voor nadere bezinning.

Bird stelt nog veel meer vragen over de evangeliën aan de orde, met mooie doorkijkjes naar de plaats die de evangeliën hadden in de Vroege Kerk. Zijn studie onderstreept zijn stelling dat de evangeliën „canonieke en theologische prioriteit” verdienen. Anders gezegd: „De evangeliën herinneren ons eraan dat de woorden en daden van Jezus de gedachten, harten, gebeden en vroomheid van de kerk moeten beheersen.”

The Gospel of the Lord: How the Early Church Wrote the Story of Jesus, Michael F. Bird; Grand Rapids, Eerdmans, 2014; ISBN 978 0 8028 6776 6; xiv + 408 blz.; $ 30,-.

Licht op ontstaan van de vier evangeliën

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?