Historicus Philipp Blom toont gevolgen van klimaatverandering in zeventiende eeuw

Met de berichtgeving over orkaan Harvey, Irma en José en de daaropvolgende plunderingen nog vers in ons geheugen weten we het: een wijzigend klimaat kan voor ingrijpende veranderingen zorgen. In zijn boek ”De opstand van de natuur” onderzoekt Blom de gevolgen van klimaatverandering in de zeventiende eeuw. Het blijkt echter wel heel veel gevraagd om de omgang met de gevolgen toen objectief te duiden en ook nog lessen voor nu mee te geven.

De Duitse historicus kiest een eenvoudige vraag als uitgangspunt: Wat verandert er in een samenleving als het klimaat verandert? Hij neemt daarvoor het Europa van de lange zeventiende eeuw onder de loep. Tussen 1570 en 1685 daalt de gemiddelde temperatuur met 2 graden Celsius. Over de oorzaken van deze zogenoemde kleine ijstijd is nog veel onduidelijk. De directe gevolgen ervan in Europa zijn echter wel goed vastgelegd. De eerste golf bitterkoude winters, hagelbuien in de lente, verregende zomers en zware herfststormen doet zich voor in 1570. Hongersnoden en opstanden worden in de jaren erna haast gewoon in Noord-Europa, omdat het economische systeem van Europa gebaseerd is op grondbezit en graanproductie. Pas in 1750 wordt er in Europa weer evenveel geoogst als in 1570.

In het boek staat echter niet zozeer de feitelijke klimaatverandering centraal; deze moet de lezer eigenlijk zelf bijeensprokkelen. Een grafiek van het temperatuurverloop zou zeker niet misstaan hebben. Ook de directe gevolgen van honger, sociale onlusten en regionale opstanden worden slechts kort genoemd.

Chaotisch en bijgelovig

Het gaat in het boek vooral om de oplossingen die de Europeanen vonden om de problemen te overwinnen. Volgens Blom laat de huidige klimaatproblematiek zien dat de liberale droom van vrije democratie met een vrije markt, geboren in de verlichting, ook zijn beperkingen kent. Wanneer er niet snel wordt ingegrepen, handelen we net als onze zeventiende-eeuwse voorouders: ad hoc, chaotisch en bijgelovig. Dat hij dit afkeurt, maakt hij pas in de epiloog expliciet duidelijk. Wanneer dit in de inleiding had gestaan, was duidelijker geweest welk raamwerk er over de gevolgen was gelegd, want van meet af aan is duidelijk dat dit geen neutraal overzicht van de kleine ijstijd is, maar dat de auteur tijdens het schrijven een program in zijn hoofd heeft gehad.

In eerste instantie worden de Europeanen aan het einde van de zestiende eeuw overvallen door het verslechterende weer en zoeken ze een verklaring in het bovenaardse. In het geval van de onoverwinnelijke Armada (1588), die getroffen werd door een veel zwaardere orkaan dan de septemberwinden van vroeger, ligt dat voor de hand. Filips II verwoordt het zo: „Ik heb mijn schepen uitgestuurd om tegen mannen te vechten, niet tegen Gods wind en de golven.”

Al eerder toonde de Britse historicus Geoffrey Parker aan dat er een duidelijk verband is tussen klimaat en heksenwaan: de ergste vervolgingen vinden plaats na slechte oogsten, na een weertype dat voor het jaargetijde ongebruikelijk is. Ze doen zich bovendien vaak voor in gebieden die sterk afhankelijk zijn van de weersomstandigheden. Predikanten leggen vaak een verband tussen klimaatverandering en een zondige levenswandel.

Tegelijk beginnen de eerste wetenschappers hun zoektocht naar een natuurlijke verklaring. In eerste instantie gebeurt dit voorzichtig, door wetenschappers die belijden dat God boven alles staat. Langzamerhand, in de loop van de zeventiende eeuw, worden verklaringen steeds rationeler.

Oorlogen alom

Blom kiest ervoor om zijn boek in te delen in enkele, niet precies afgebakende periodes en daarin steeds een paar denkers meer te belichten. Bij sommigen, zoals Kelly, Dee en Michel de Montaigne is niet duidelijk wat hun relatie tot de klimaatverandering precies is. De auteur lijkt hen vooral op te voeren als onafhankelijke denkers die het aandurven om wat minder op de oude orde, waarin de kerk de vragen en antwoorden bepaalde, te steunen. Dat hij dat in hen waardeert, is overduidelijk.

Er zijn veel ontwikkelingen in de zeventiende eeuw in Europa. Zo zijn er oorlogen alom, die ontwrichtend werken en bovenal veel geld vragen, terwijl de belastinginkomsten uit de landbouw almaar slinken. Er zijn uitvindingen; er zijn denkers als Descartes, Spinoza en Voltaire, die steeds onafhankelijker van kerk en koning hun standpunten innemen en publiceren. Bovendien is Europa niet bepaald een homogene regio en zijn er nogal wat verschillen tussen de tolerante Republiek en het absolutistische Frankrijk.

Calvijn

De auteur heeft de pretentie om al deze ontwikkelingen, denkers en regio’s bijeen te brengen in één allesomvattende analyse. Dat blijkt te veel gevraagd, temeer omdat Blom zelf ook beseft dat temperatuurdaling niet alles kan verklaren en voortdurend nuanceert. Regelmatig spreekt hij zichzelf tegen. Heet het eerst dat Europese samenlevingen zich langs evolutionaire weg, ongepland en zonder vooraf vastgesteld doel, ontwikkelen; even later stelt hij dat de verandering van Europa systematisch plaats heeft gevonden.

Terwijl Blom zegt dat het niet juist is als historici morele criteria van hun tijd opleggen aan het verleden, maakt hij een paar bladzijden later toch een nogal bizarre vergelijking tussen de foute gevolgen van de vrijemarkteconomie en de predestinatieleer van Johannes Calvijn.

De waarde van dit boek ligt dan ook niet in de lessen die de auteur meent te moeten trekken voor de klimaatverandering in onze tijd. Toch is het winst dat er door dit boek hernieuwde aandacht komt voor de enorme gevolgen van de temperatuurverandering in de zeventiende eeuw. Daarnaast is Blom buitengewoon geslaagd in het eenvoudig weergeven van ideeën van denkers als Descartes, Bayle, Spinoza, Voltaire en anderen, waardoor het lezen niet snel verveelt.

Boekgegevens

”De opstand van de natuur. Een geschiedenis van de kleine ijstijd (1570-1700) en het ontstaan van het moderne Europa”, Philipp Blom; uitg. De Bezige Bij, Amsterdam, 2017; ISBN 978 90 234 4822 8; 320 blz.; € 29,99.

Historicus Philipp Blom toont gevolgen van klimaatverandering in zeventiende eeuw

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?